Trên miền chứng tích…

(QT) - Năm năm trước, vào tháng 4/2012, nhân dịp 40 năm giải phóng Quảng Trị, đại tá, họa sĩ Lê Duy Ứng mang về đây một triển lãm mang tên “Ký họa chiến trường”. Nhiều người đặc biệt ấn tượng với các ký họa của ông, bao nhiêu năm qua rồi, từ những màu mực ký họa, chiến trường Quảng Trị hiện ra với tất cả sự bi tráng, dữ dội và khốc liệt. Tôi đặc biệt chú ý đến bức ký họa mang tên “Đuổi địch ra khỏi Cửa Việt”, không chỉ là một bức tranh đẹp, đó là còn là một tư liệu vô cùng quý hiếm về trận “đấu tăng” mà những người lính thời ấy - vốn ảnh hưởng nhiều bởi lịch sử Liên Xô- đã ví von là một trận Kursk của Việt Nam. Cửa Việt những ngày đầu năm 1973, khi hội nghị Paris đang vào những ngày quyết định nhất thì đây cũng là chiến trường ác liệt nhất.

Mất dấu chiến trường

Máy bay Mỹ được trưng bày tại sân bay Tà Cơn

Vào giờ khắc Hiệp định Paris có hiệu lực, ngưng bắn trên toàn Việt Nam, tất cả các đơn vị quân sự mỗi bên sẽ ở nguyên vị trí (đồng nghĩa với phần đất bên nào đang chiếm giữ, bên đó sẽ được quyền kiểm soát lãnh thổ, trước khi được giải quyết bởi Ủy ban quân sự liên hợp). Cuộc hành quân Tangocity của quân đội Sài Gòn đã tung ra một lực lượng hùng hậu nhất từ 25/1/1973 với sự có mặt của hàng trăm xe tăng, thiết giáp. Quân giải phóng cũng mở cuộc tiến công “phản đột kích” với một lực lượng hùng hậu không kém. Điều “đáng tiếc” nhất, sau 40 năm chúng tôi muốn nhắc lại chính là hình ảnh chiến trường Cửa Việt những năm tháng đó, như bức ký họa của Lê Duy Ứng. Những cựu binh của mặt trận này cũng như nhiều người dân Cửa Việt vẫn không thể quên được hình ảnh hàng trăm chiếc xe tăng phơi mình trên chang chang cát bỏng bên bờ biển Cửa Việt. “Nếu hồi ấy, sau chiến dịch, chỉ cần lấy kẽm gai quây tròn quanh những động cát , bảo vệ cái hiện trường cả trăm chiếc xe tăng cháy và hỏng ấy thì bữa nay chỉ ngồi và…thu tiền du khách”. Đấy là một ước mơ mang theo một chữ “nếu” của tất cả những ai về Cửa Việt và hình dung hình ảnh ấy qua lời kể các chứng nhân.

Trận chiến vòng cung Kursk giữa quân đội Liên Xô và Phát xít Đức được mệnh danh là “trận đấu tăng lớn nhất trong lịch sử chiến tranh thế giới”, sau này được các nhà làm phim Xô Viết làm thành bộ phim sử thi chiến tranh nhiều tập (Giải Phóng), đài tưởng niệm trận Kursk được dựng lên hoành tráng, không biết có thêm một bảo tàng ngoài trời nào lưu dấu trận chiến long trời lở đất ấy? Còn với trận Cửa Việt, cho đến nay, hình như về mặt hình ảnh, tôi chỉ mới gặp trên bức ký họa của Lê Duy Ứng. Nếu ngay những ngày tháng ấy, chỉ khoảng 1/10 số xe tăng ấy được gìn giữ, có thể ngành du lịch Quảng Trị đã khác đi. Và trận “phản đột kích” Cửa Việt hay “cuộc hành quân Tangocity”, xảy ra vào thời điểm ký Hiệp định Paris nay không còn một chứng tích nào. Trong nhà văn hóa của một vài huyện thị, ở Bảo tàng tỉnh còn vài chiếc xe tăng được đặt ngay ngắn trên bệ đá, dù chiếc xe chỉ còn cái vỏ thép han gỉ, câu chuyện về một trận “Kursk Cửa Việt” trứ danh, dù có giàu tưởng tượng đến mấy, cũng thật khó để hình dung.

Và cũng thật khó mà hình dung khi khách về thăm lại Quảng Trị, hay gọi văn hoa hơn, tên tour du lịch về đây sẽ là “Hoài niệm về chiến trường xưa và đồng đội”. Đồng đội vẫn còn đó, hàng hàng mộ chí trong 72 nghĩa trang liệt sĩ trên toàn tỉnh, nhưng chiến trường xưa thì không còn dấu tích nào. Câu chuyện đấu tăng ở “Kursk Cửa Việt” chỉ là một minh chứng cụ thể cho nhiều “chiến địa” nay đã thành “bình địa”-Cụm căn cứ Khe Sanh, Tà Cơn, nơi hàng vạn lính Mỹ đã đồn trú trong chiến tranh Việt Nam, với một hệ thống sân bay, hầm hào, trận địa hỏa lực…nay được tập trung gom lại, “mô hình hóa” tại nhà trưng bày ở sân bay Tà Cơn. Đây là nơi có nhiều hiện vật nhất trong số các địa điểm tham quan ở Quảng Trị, tuy thế, với vài chiếc máy bay được mang về từ các công xưởng quân sự sau khi đã hết công năng, vài mảnh vỏ bom đạn, một vài công sự được phục chế…tất cả những điều đó chưa đủ cho du khách mặn mà tìm tới.

Nhưng dù sao, tìm được một vài hiện vật vũ khí, khí tài chiến tranh để trưng bày như ở khu vực sân bay Tà Cơn đã là điều đáng mừng, bởi nếu nói đến một “điển hình” của cuộc chiến trên chiến trường Quảng Trị thì phải là “Hàng rào điện tử Mc Namara”, tuy nhiên, tính từ lần đầu tiên, khi chúng tôi nghe nhắc đến việc “phục chế” một đoạn hàng rào này trong một hội thảo tại Quảng Trị vào năm 1992-nhân 20 năm Giải phóng Quảng Trị thì đã 25 năm qua rất nhiều lần các ban ngành đã nhắc đến câu chuyện tái hiện “hàng rào Mc Namara”, dù chỉ một đoạn ngắn vài chục mét để “minh họa” thì đến nay dự án này vẫn chỉ nằm trên… giấy. Bước ra khỏi cuộc chiến tranh, cuộc mưu sinh cấp kỳ của hàng vạn người dân thời hậu chiến cộng với sự thiếu tầm nhìn của những nhà quản lý đã khiến khối lượng khổng lồ các hiện vật chiến tranh trên đất Quảng Trị biến thành phế liệu.

...và những chữ “nếu”

Tất nhiên không thể kỳ vọng ở tương lai với những chữ “nếu” theo kiểu “nếu như chiến trường xe tăng ở Cửa Việt được gìn giữ, nếu như những trận địa ở Khe Sanh được bảo tồn, nếu như hàng rào Mc Namara không bị tháo gỡ…”. Nhưng với không cần những chữ “nếu” kia Quảng Trị có đủ hấp lực để du khách tìm về hay không? Khách du lịch đi Hàn Quốc nhắc nhiều về ngôi làng Gamcheon ở Busan và vài ngôi làng khác như Dongpirang, Ihwa…Những ngôi làng bình thường như bao ngôi làng khác, thậm chí còn nghèo hơn, nhưng những ngôi làng này thu hút du khách nhờ những bức tường, ống khói, bồn nước…đã biến thành những bức tranh tường vui mắt, cả ngôi làng là một không gian nghệ thuật. Đó không chỉ là một gợi ý.

Bức tranh vẽ trận “đấu tăng” ở Cửa Việt của họa sĩ Lê Duy Ứng

Câu chuyện của làng Gamcheon gợi lên trong tôi hình ảnh hàng vạn ngôi nhà Quảng Trị sau chiến tranh, đó là những ngôi nhà “hậu chiến” đúng nghĩa, với cột nhà, đòn tay, vì kèo được ghép lại từ những cọc sắt làm hàng rào chống xâm nhập, tường nhà là những tấm ghi sắt, vốn trước đây làm công sự được ghép lại, nếu không có ghi sắt thì những ống sắt đựng đạn đại bác được cắt bỏ đế, chẻ ra thành những mảnh sắt vuông có thể che chắn hay làm tấm lợp, những cống “cover” làm công sự dã chiến được người dân mang về biến thành ống che chắn giếng nước, sàn nước được lót bằng những tấm thép chống lầy cho xe quân sự trong chiến tranh, vỏ bom bi được dựng thành hàng rào…Tất cả những hình ảnh ấy không phải tìm đâu xa mà chính là hình ảnh ngôi nhà tuổi thơ mà cha tôi đã dựng nên sau ngày hòa bình.

Cũng như thế, thay vì “bố trí” cho những nhà văn hóa cấp huyện, cấp thị, bảo tàng…những vỏ đạn pháo, xe tăng vốn được trình bày manh mún hay nằm rải rác từ đồng bằng lên miền núi, có khi ẩn kín ở một góc khuất thành phố, nên chăng tập hợp tất cả những hiện vật ấy về một mối. Tất nhiên những “đồ cổ chiến tranh” không chỉ có ở Quảng Trị, nhưng nếu Quảng Trị như là chiến địa điển hình vậy thì sao không huy động sự ủng hộ của các quân binh chủng, các tỉnh thành để tìm thêm các hiện vật và phục dựng lại bên Cửa Việt trận “Kursk Việt Nam” năm xưa mang tầm quốc gia. Chắc chắn nếu làm được như thế, trí tưởng tượng của du khách sẽ không phải bị “thách thức” sau mỗi lần đến tham quan “chiến trường xưa” như bây giờ ! Bốn mươi lăm năm, kể từ ngày hòa bình, gần 30 năm, kể từ khi Quảng Trị về lại với địa giới cũ, cũng là khi nhìn lại “ký ức” để tìm đường đi tới, nhất là ngành du lịch.

Tuy nhiên, trong khi cùng với thời gian, chiến trường xưa đang ngày càng mai một dấu vết thì câu chuyện về ký ức miền đất lửa, miền đất “máu và hoa” thiếu vắng vô cùng những hiện vật sinh động, những tư liệu có sức thuyết phục và có lẽ thiếu cả sự nỗ lực để được quan tâm xứng đáng. Mười lăm năm trước, khi tôi làm “tour guide” cho nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn về thăm Quảng Trị mấy ngày, sau khi về, ông đã viết câu chuyện Quảng Trị với cái tựa “Vắng vẻ ga xép”. Mười lăm năm sau, Quảng Trị cũng vẫn là “ga xép” đúng nghĩa đen của từ này khi mà những hoạt động du lịch, văn hóa, kinh tế đều diễn ra đâu đó ở các thành phố lớn, còn nơi đây, miền chứng tích máu xương một thuở vẫn lặng lẽ với những buồn vui “tỉnh lẻ”.

Lê Đức Dục