Khe Hó - Nơi khởi đầu của tuyến đường mòn Hồ Chí Minh huyền thoại

Địa điểm Khe Hó nằm dưới chân núi Động Nóc, gần thượng nguồn sông Rào Thanh, nằm ở phía Tây nam huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị. Cách nông trường Bãi Hà khoảng 1km về phía Tây Nam. Đây là địa điểm mà “Đoàn công tác quân sự đặc biệt” (Đoàn 559) đã chọn làm nơi tập kết hàng hoá, đạn dược, khởi đầu của tuyến đường Trường Sơn chi viện cho chiến trường Miền nam trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Địa điểm Khe Hó được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là di tích cấp Quốc gia: Địa điểm xuất phát của Đường dây 559, theo Quyết định Số 3532/QĐ/BVHTTDL ngày 01/11/2011.

Đoàn quân sự đặc biệt gùi hàng chi viên cho chiến trường miền Nam

Sau khi Hiệp định Giơnevơ được ký kết ngày 20/7/1054 về việc chấm dứt chiến tranh, lập lại hoà bình ở 3 nước Đông Dương, đất nước ta tạm thời bị chia cắt làm 2 miền Nam - Bắc. Ở miền Nam, đế quốc Mỹ trực tiếp can thiệp, dựng lên chế độ tay sai Ngô Đình Diệm, âm mưu chia cắt lâu dài đất nước ta.

Đứng trước tình hình đó, tháng 1/1959, Hội nghị BCH Trung ương Đảng lần thứ 15 (khóa II) mở rộng do chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì họp tại Hà Nội. Hội nghị xác định: nhiệm vụ cơ bản của cách mạng miền Nam là giải phóng miền Nam, phương pháp cách mạng và phương pháp đấu tranh là dùng bạo lực cách mạng, từ đấu tranh chính trị tiến lên kết hợp đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, đánh đổ quyền thống trị của đế quốc và tay sai, trước mắt là đánh đổ tập đoàn thống trị Ngô Đình Diệm tay sai của đế quốc Mỹ, thiết lập chính quyền cách mạng.

Chấp hành nghị quyết 15 của Trung ương Đảng và Nghị quyết của Tổng Quân ủy, thực hiện chủ trương chi viện lực lượng vật chất cho miền Nam, Bộ Chính trị quyết định tổ chức tuyến giao liên vận tải quân sự xuyên đường Trường Sơn. Đây là quyết định đúng đắn, sáng tạo về chiến lược, thể hiện quyết tâm sắt đá giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước của toàn Đảng, toàn quân và dân ta.

Ngày 19 tháng 5 năm 1959, Thường trực Tổng Quân uỷ triệu tập Ban Cán sự, chính thức giao nhiệm vụ cho “Đoàn công tác quân sự đặc biệt” mở đường, vận chuyển lương thực, thực phẩm, đạn dược, vũ khí cũng như đưa đón cán bộ chiến sĩ, chuyển công văn, tài liệu từ hậu phương miền Bắc vào chiến trường miền Nam và ngược lại.

Trong tình hình và điều kiện rất khó khăn thì nhiệm vụ mà Trung ương Đảng và Bác Hồ giao cho “Đoàn công tác quân sự đặc biệt” lúc này thực sự là một thử thách lớn đòi hỏi Ban cán sự Đoàn 559 và tất cả chiến sĩ phải nổ lực, cố gắng hết mình bởi toàn bộ hoạt động của Đoàn phải đảm bảo bí mật tuyệt đối cả khi chuẩn bị lực lượng trên đất Bắc cũng như việc rãi tuyến và vận chuyển hàng hoá, vũ khí vào Liên Khu 5.

Với ý đồ chiến lược: bí mật chủ động tiến công đánh thắng đế quốc Mỹ xâm lược. Bộ Chính trị, Tổng Quân uỷ yêu cầu Đoàn 559 phải tuyệt đối bí mật, không để chúng biết được hoạt động chi viện của miền Bắc cho chiến trường miền Nam. Đây được coi là vấn đề có tính nguyên tắc đòi hỏi tất cả cán bộ, chiến sĩ phải nghiêm túc chấp hành.

Để hoàn thành nhiệm vụ, Tổng Quân uỷ, Bộ Quốc phòng quyết định biên chế bước đầu của Đoàn là 500 cán bộ chiến sĩ. Ngoài Đoàn bộ, Đoàn sẽ tổ chức tiểu đoàn vận tải bộ 301 và các bộ phận khác như: xây dựng kho, bao gói hàng, sửa chữa vũ khí, chế biến thực phẩm. Chỉ trong một thời gian ngắn, Đoàn 559 đã định hình về tổ chức, nhiệm vụ và phương thức hoạt động.

Ra đời tháng 5 năm 1959, Đoàn được mang phiên hiệu Đoàn 559. Và ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngày Bộ Chính trị và Thường trực Tổng Quân uỷ giao nhiệm vụ mở tuyến chiến lược Trường Sơn được xác định là ngày truyền thống của Đoàn 559 – Bộ đội Trường Sơn.

Trên cơ sở kết quả đã khảo sát, cuối cùng Đoàn 559 quyết định chọn Khe Hó (ngày nay thuộc xã Vĩnh Hà, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị) làm điểm khởi đầu cho tuyến đường Hồ Chí Minh huyền thoại.

Khe Hó nằm giữa thung lung hẹp, ở hướng tây Nam Vĩnh Linh, dưới chân dãy núi Động Nóc, kề thượng nguồn sông Rào Thanh. Dân cư ở đây thưa thớt, chủ yếu là người dân tộc Pacô, Vân Kiều, đời sống còn khó khăn nhưng rất nặng tình với cách mạng. Mặc dù vị trí khởi đầu nằm gần khu phi quân sự, nhưng nếu giữ được bí mật thì sẽ tạo ra yếu tố bất ngờ đối với địch.

Là một địa điểm nằm sâu trong dãy Trường Sơn hùng vĩ nên việc khai thông đường gặp rất nhiều khó khăn. Đặc biệt là tìm ra những điểm vượt Đường 9 một cách thuận lợi nhất và an toàn nhất là một bài toán khó đối với đoàn khảo sát mở đường. Bởi vì thời gian này, Mỹ – ngụy bố trí một hệ thống đồn bốt dày đặc ở Nam vĩ tuyến 17.Tuy nhiên, với tinh thần vì miền Nam ruột thịt và quyết tâm sắt đá phải giải phóng cho được miền Nam, thống nhất tổ quốc, chỉ trong một thời gian ngắn đoàn xoi đường đã vạch ra con đường vận chuyển bắt đầu từ Khe Hó đến Pa Lin (Tây nam Thừa Thiên Huế).

Căn cứ sơ đồ khảo sát, Đoàn 559 quyết định mở tuyến hành lang bắt đầu từ Khe Hó mở tuyến hành lang bắt đầu từ Khe Hó phát triển về hướng tây Nam qua làng Mít (Vĩnh Linh) vượt đỉnh 1001, 1600, sông Rào Thanh, qua đỉnh 1701 (động Voi Mẹp), Chăng Hin, động Cà Lư, Cát Sứ, Rào Quán, vượt Đường 9 qua đá Bàn vào Tà Riệp. Điểm đặt trạm cuối cùng là PaLin (tây Nam Thừa Thiên Huế), kế cận trạm tiếp nhận của Liên khu 5.

Với lộ trình trên, tuyến giao liên vận tải quân sự buổi đầu phải vượt qua nhiều dãy núi cao hiểm trở, qua nhiều sông suối, nhiều đoạn phải vượt quan lèn đá cheo leo và cả hệ thống đồn bốt của địch. Bên cạnh đó các chiến sĩ của ta phải chiến đấu với sự nghiệt ngã của khí hậu vùng nhiệt đới gió mùa hoang sơ, là môi trường lý tưởng cho các loại ký sinh trùng gây bệnh đặc biệt là bệnh sốt rét rừng, thú rừng, cọp beo luôn rình rập...

Tuy mọi con đường cách mạng đều xuất phát từ lòng dân, dựa chặt, bám chắc vào dân nhưng do yêu cầu đảm bảo bí mật trong buổi đầu mở tuyến, ta không chỉ chủ trương đánh địch mà tạm thời tránh dân (tránh địch – bí mật với dân). Vì yêu cầu bảo đảm tuyệt đối bí mật nên tuyến đường không được đi theo những lối mòn mặc dù những lối đi đó rất thuận lợi mà chủ trương tìm lối đi ở bình độ cao hơn. Khẩu hiệu có tính chất mệnh lệnh và cũng mang tính nguyên tắc lúc này là: “Ở không nhà, đi không dấu, nấu không khói, nói không tiếng”.

Trong khi một bộ phận tiến hành khảo sát thăm dò tìm đường thì một bộ phận khác ở miền Bắc khẩn trương tổ chức lực lượng và chuẩn bị nguồn hàng đưa vào chiến trường kịp thời. Cuối tháng 5/1959, Đoàn đã tuyển 440 cán bộ, chiến sĩ, tổ chức hoàn chỉnh Tiểu đoàn 301; biên chế thành 11 đội trong đó có 9 đội làm nhiệm vụ vận tải, 1 đội trinh sát, 1 đội làm nhiệm vụ xây dựng hậu cứ. Sau khi ổn định tổ chức, tiểu đoàn 301 bước vào học tập chính trị. Cán bộ, chiến sĩ được phổ biến sẽ vào Nam công tác, song tuyệt đối phải giữ bí mật ngay cả với gia đình, người thân. Yêu cầu cao nhất đối với các chiến sĩ là hoàn toàn tự nguyện, sẵn sàng cống hiến, hi sinh vì sự nghiệp giải phóng miền Nam, thống nhất tổ Quốc. Những ngày tiếp theo, tiểu đoàn 301 được huấn luyện thể lực, tăng cường sức chịu đựng, chủ yếu là tập mang vác nặng, hành quân xa trong điều kiện đêm tối, trên địa hình phức tạp.

Một nguyên tắc quan trọng để đảm bảo bí mật cho tuyến đường cũng như sự an toàn cho các chiến sĩ là tất cả các chiến sĩ khi thực hiện nhiệm vụ chỉ được mang theo áo quần, khăn mặt, nolông, võng còn giấy tờ tuỳ thân, sổ ghi chép đều phải bỏ lại. Không ai được mang theo bất cứ thứ gì khi không được cấp trên cho phép. Nếu bị bắt thì tất cả các chiến sĩ chỉ được khai nhận là cán bộ nằm vùng để giữ bí mật cho tuyến giao liên.

Hoạt động của tuyến chủ yếu tiến hành vào ban đêm. Vì vậy, việc thống nhất ký hiệu, tín hiệu, mật khẩu liên lạc giữa các trạm, giữa Ban chỉ huy tiểu đoàn 301 với đại diện Liên khu 5, Trị – Thiên được hiệp đồng hết sức chặt chẽ. Vượt Đường 9 và việc giao hàng giữa Trạm 5 và Trạm 6 đều phải tiến hành vào ban đêm. Lối vượt Đường 9 phải dự kiến nhiều phương án, sẵn sàng đối phó với mọi tình huống xãy ra. Khu vực vượt Đường 9 được xem có hệ số an toàn cao là từ Km 41 đến Km 61 trên Đường 9 (Đoạn từ cầu Đakrông đến thị trấn Khe Sanh).

Ngày 13/08/1959, chuyến hàng đầu tiên vượt Trường Sơn an toàn. Với quyết tâm dành thắng lợi trận đầu, cán bộ, chiến sĩ các cung, trạm đã không quản núi cao, suối sâu, đêm tối quyết tâm đưa hàng tới đích. Qua 8 ngày đêm gian khổ, chuyến hàng đầu tiên đã được tiểu đoàn 301 đưa đến Tà Riệp bảo đảm tuyệt đối bí mật, an toàn. Cán bộ, chiến sĩ Liên khu 5 vô cùng phấn khởi và xúc động khi tiếp nhận chuyến hàng này. Chuyến hàng đầu tiên vận chuyển được 40 khẩu súng trường, tiểu liên, 10 thùng đạn, một ít quân trang, quân dụng cần thiết. Tuy số lượng không nhiều nhưng đó là tình cảm, công sức, mồ hôi, nước mắt và cả sự hi sinh xương máu của các chiến sĩ làm nhiệm vụ buổi đầu trên tuyến đường Trường Sơn huyền thoại.

Sau khi chuyến hàng đầu tiên vận chuyển vào Liên khu 5 thuận lợi, an toàn, cán bộ, chiến sĩ đoàn 559 đẩy nhanh tốc độ vận chuyển. Đến hết tháng 8/1959, Đoàn đã vận chuyển giao cho Liên khu 5 và Trị – Thiên được 100 khẩu tiểu liên, súng trường, hơn 60 khẩu súng trung liên cùng một số lớn dạn và quân dụng..

Cuối năm 1959, tình hình chiến nước ta có nhiều thay đổi, đòi hỏi sự chi viện một khối lượng lớn hàng hoá, vũ khí từ hậu phương miền Bắc vào phục vụ chiến trường miền Nam. Mặt khác, thời gian này, Mỹ – Ngụy tăng cường lực lượng ra khu vực Đường9 nên con đường thồ xuất phát từ Khe Hó vượt Đường 9 vào tây Nam Thừa Thiên Huế gặp rất nhiều khó khăn và có nguy cơ bị lộ.

Như vậy, cuối năm 1959, tuyến hành lang giao liên vận tải quân sự Trường Sơn - Đường Hồ Chí Minh được thiết lập thật sự, là cầu nối giữa hậu phương lớn miền Bắc và tiền tuyến miền Nam. Do mới thành lập, vừa tổ chức xây dựng lực lượng, vừa soi lối mở đường nên việc vận chuyển vũ khí, trang bị chi viện cho miền Nam, đưa cán bộ chiến sĩ từ Bắc vào Nam chiến đấu còn hạn chế. Song nó có ý nghĩa vô cùng lớn lao trong việc xây dựng lực lượng vũ trang nhân dân, trực tiếp góp phần đưa cách mạng miền Nam phát triển.

Đầu năm 1960, Mỹ mở các chiến dịch, tiến hành đánh phá nhằm cắt đứt tuyến vận tải chiến lược của ta. Đứng trước tình hình nghiêm trọng đó, chỉ huy Đoàn 559 xác định không thể vận chuyển trên tuyến đường cũ mà phải mở một tuyến đường mới. Lật cánh sang Tây Trường Sơn, phát triển tuyến chi viện chiến lược và bước đầu tổ chức vận tải cơ giới.

Từ năm 1961, cách mạng miền Nam tiến lên một bước mới đòi hỏi Đoàn 559 phải phát triển nhanh chóng cả về lực lượng và phương thức vận chuyển. Từ một đơn vị nhỏ bé ban đầu, Đoàn đã từng bước trưởng thành nhanh chóng, bao gồm các lực lượng bộ đội hợp thành như: vận tải, bộ binh, công binh, phòng không, pháo cao xạ, thanh niên xung phong, dân quân hỏa tuyến, công nhân giao thông...bảo đảm tuyến vận tải không ngừng phát triển từ Đông Trường Sơn sang Tây Trường Sơn, từ hậu phương lớn miền Bắc vào các chiến trường miền Nam, Lào, Campuchia. Những thành công đó góp phần rất lớn đưa cách mạng miền Nam từ thế giữ gìn lực lượng lên thế tiến công chiến lược “đánh cho Mỹ cút, đánh cho Ngụy nhào”, giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc vào ngày 30/4/1975.

Tuyến đường từ Khe Hó vượt qua Rào Quán, đường 9 vào Pa Lin (Tây Nam Thừa Thiên Huế)

Trong suốt 16 năm, đường Trường Sơn luôn trở thành trọng điểm ngăn chặn, đánh phá ác liệt của địch. Tuyến đường là chiến trường để Mỹ thực hiện chiến lược “chiến tranh ngăn chặn” và “chiến tranh bóp nghẹt” bằng các thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt, với các loại vũ khí, thiết bị tối tân, hiện đại nhất. Hơn 4 triệu tấn bom đạn, hóa chất độc hại đã được Mỹ thả xuống núi rừng Trường Sơn gây cho chúng ta tổn thất rất lớn về người, phương tiện vật chất và môi trường sinh thái. Có hơn 20.000 cán bộ, chiến sĩ đã anh dũng hi sinh, hơn 32.000 cán bộ, chiến sĩ bị thương và hàng vạn người mang thương tật vì nhiễm chất độc màu da cam. Sự hi sinh của các chiến sĩ làm nhiệm vụ trên tuyến đường Trường Sơn đã góp phần làm nên tuyến đường Hồ Chí Minh huyền thoại và là nhân tố quan trọng đóng góp vào thắng lợi của các mạng miền Nam.

Địa điểm Khe Hó, nơi khởi đầu của tuyến đường 559

Nguyễn Duy Hùng