Hoa khởi trinh nơi đồng bãi sông Hồng

Nguyễn Linh Khiếu là nhà thơ, nhà báo, nhà nghiên cứu triết học. Tác phẩm của ông khá phong phú về thể loại, bao gồm cả triết học, chính trị, báo chí và văn chương. Với văn chương, tác phẩm của ông có cả thơ, trường ca và tùy văn. Thơ, trường ca và tùy văn của ông có một phong cách khác biệt và đã mang đến cho độc giả những trải nghiệm mới mẻ và hết sức thú vị.

Hoa khởi trinh của Nguyễn Linh Khiếu được Hội Nhà văn Hà Nội trao giải thưởng tác phẩm văn xuôi năm 2024. Tập tùy văn này không đơn thuần là một tập hợp những câu chuyện nhỏ của nhân vật Cò Bé và chúng bạn, mà thực ra đó là hành trình sâu thẳm trở về tiềm thức khám phá ký ức ấu thơ. Đó là sự phục dựng một không gian sinh sống đồng quê và những giá trị nhân văn một thuở đang mai một dần.

Ngôi làng Chỉ Thiện, nơi tác giả sinh ra và lớn lên, đã từng là chốn êm đềm với nhiều kỷ niệm vô cùng đẹp đẽ. Hai tiếng quê hương ở đây là nguồn cội của niềm tự hào và nỗi nhớ nhung. Tuy nhiên, ngôi làng ấy giờ đã trở thành dĩ vãng khi cánh đồng xanh, dòng sông mát rượi và những hình ảnh gắn bó với tuổi thơ của tác giả đã không còn nữa. Tất cả chỉ còn lại những mảnh ghép hoài niệm giữa lúc những nhà máy nhiệt điện và hóa chất đã chôn vùi thiên đường ngày xưa ấy.

Ký ức của Nguyễn Linh Khiếu về quê hương hiện lên với nỗi tiếc nuối qua hình bóng cây đa, bến nước, đụn cát và con thuyền nơi mom sông, cửa biển những nơi chốn từng là không gian sinh hoạt và vui chơi của bao trẻ thơ. Giờ đây, nơi ấy chỉ còn là những công trình kinh tế với khói bụi và rác thải công nghiệp. “Một thiên đường của sông Hồng đã vĩnh viễn biến mất” (tr.6), không còn phù sa màu mỡ, tiếng chim hót, muôn loài cỏ cây, hoa lá, lúa ngô, khoai sắn... Tất cả đã bị chôn vùi, để lại nỗi tiếc nuối khôn nguôi trong lòng tác giả.

Trong bối cảnh tươi đẹp của hoài niệm song hành với tâm tư nuối tiếc, hình ảnh Cò Bé-nhân vật chính của tập tùy văn-trở nên sống động và gần gũi hơn bao giờ hết. Cò Bé là con trai thứ hai trong gia đình nghèo khó có sáu người con. Bố là người từng đánh cá biển, sau đó tham gia thanh niên xung phong và trở thành cán bộ nhà nước. Mẹ suốt đời làm ruộng, đôi vai gầy mòn gánh vác muôn gánh nặng gia đình.

Từ nhỏ, Cò Bé đã phải đối mặt với nhiều thử thách. Nó là một đứa trẻ suy dinh dưỡng, vóc dáng gầy gò, nhỏ bé, ốm yếu nên thường bị bắt nạt và luôn mặc cảm tự ti. “Những lúc ấy nó thường cam chịu buồn phiền và nghĩ vẩn vơ. Nó chỉ có mỗi ước mơ là được to cao khỏe mạnh để không bị bắt nạt” (tr.140). Có lẽ ước mơ bé mọn ấy, không đơn thuần là mong mỏi về thể chất, mà còn là khao khát vượt qua những giới hạn của chính mình. Ông ngoại nói với nó: “Sáng dạ đấy nhưng phải biết chịu đựng. Không chịu đựng thì yếu tử.” Trong những khoảnh khắc đau đớn, dù nó rất tin ông ngoại, nhưng lại nghĩ: “Chịu đựng mãi thì chết còn hơn” (tr.140).

Mỗi câu chuyện trong Hoa khởi trinh đều là một mảnh ghép quý giá về những giá trị sống giản dị nhưng sâu sắc của đời sống nông thôn. Cò Bé cùng chúng bạn suốt ngày nhảy nhót nô đùa trên cánh đồng. Chúng chăn trâu cắt cỏ, đắp đập be bờ, mò cua bắt ốc. Khi đói quá, chúng rủ nhau trộm cá, trộm vịt, trộm trứng, trộm dưa, trộm ổi và tút đòng đòng lúa non để ăn. Chắc là người lớn biết cả, nhưng họ thấy bọn trẻ đói quá nên giờ vờ như không biết thôi. Khi chúng tút đòng đòng thì người lớn bảo bọn trẻ phá hoại. Nhưng ta lại như nghe thấy tiếng cười vang vọng của tuổi thơ: “Bông lúa non trắng nõn nà như một dải lụa mềm ăn ngọt lịm thơm tho” (tr.7). Hương vị ngọt ngào của đòng đòng lúa là món ăn ngon, là biểu tượng cho những khoảnh khắc đẹp đẽ của cuộc sống chất phác, đơn sơ, thuần hậu.

Ký ức về dòng sông Hồng còn đậm sâu bởi đó là nơi tuổi thơ của Cò Bé có mẹ đồng hành. Mẹ luôn là người giữ lửa cho gia đình. Những món ăn mẹ nấu mang trong đó tình yêu thương và sự chăm sóc. Một kỷ niệm đẹp về mẹ là khi mẹ làm cốm. Mẹ “cắt về một bó lúa xanh” và khéo léo cạo hạt, sau đó luộc chín và giã tay. Mùi cốm thơm ngọt ngào lan tỏa khắp nhà, “mùi gạo nếp non thơm dịu dàng tinh khiết” (tr.16) và tiếng gạo rang nở “tí tách râm ran” (tr.16) mang lại âm thanh ấm cúng, nồng ấm tình cảm gia đình. Khi Cò Bé ốm, mẹ lại nấu canh tôm chua, chỉ cần ăn một bát canh tôm vàng nóng hổi, sức khỏe của Cò Bé hồi phục ngay: “Nó thấy mình đã thành một con người hoàn toàn khác. Chỉ có mùi canh tôm vẫn bâng khuâng nồng nàn đâu đó” (tr.18). Bông hoa khởi trinh trắng tinh êm đềm bên dòng sông Hồng như Cò Bé có tuổi thơ êm đềm trong tình yêu của mẹ.

Miền ấu thơ của Cò Bé có tiếng cười chứa đựng nỗi buồn của sự mất mát, những sự mất mát trẻ con. Chú sao đen mỏ vàng nó nuôi từ non bấy khi khôn lớn cũng bỏ nó bay đi (tr.42- 43). Chú sáo nghệ phải vạch mỏ cho thức ăn vào họng đến lúc lớn lên hót rất hay, hình dáng rất đẹp cũng bị người ta bắn chết (tr.44-45). Con cò ruồi được nó cứu khi gặp bão và nuôi nấng đến trưởng thành rồi cũng tấn công nó mà bỏ đi (tr.46-47). Cây mai trắng nó chăm bẵm vun trồng cũng bị người lớn chặt vụn (tr.50). Hình ảnh vịt bầu, con vật nuôi như một người bạn tri kỷ của Cò Bé, chúng lúc nào cũng quấn quýt bên nhau. Nhưng khi gia đình có khách, không còn cách nào buộc phải giết vịt bầu đãi khách, nó cũng đành chịu. “Hôm ấy Cò Bé thương vịt bầu nên không ăn miếng nào... Nhiều tháng sau Cò Bé vẫn thẫn thờ ngẩn ngơ nhớ vịt bầu” (tr.40). Tình yêu thương gia đình thể hiện cả trong sự chấp nhận hy sinh mất mát.

Mỗi câu chuyện trong tập tùy văn như một hồi ức ngọt ngào và nghẹn ngào về tuổi thơ, mang đến những bài học quý giá về cuộc sống. Hình ảnh Sáo Đen bay xa gợi lên nỗi nhớ và sự tiếc nuối: “Ngày tháng thm thot không hiu sao chng thy so đen m vng v na” (tr.43). Và, người bạn Cu Ti thân thiết bỗng nhiên một ngày theo bố mẹ đi đâu không biết. Cò Bé lên nhà tìm, thấy cửa nhà khóa chặt, “Nó đứng ở sân ngẩn ngơ một lúc mới về” (tr.57). Tình bạn, dù có thay đổi, vẫn lưu giữ những kỷ niệm đẹp và bài học về tình yêu thương.

Trong những ngày đông lạnh giá, Cò Bé cùng bạn đi hái rau khúc, học được giá trị của sự cẩn trọng: “Mẹ dặn đừng hái rau khúc nếp” (tr.19). Hình ảnh ngọn rau khúc biểu trưng cho sự sinh tồn, cho nỗ lực trong cuộc sống. Khi đối diện với bóng đen, nỗi sợ tan biến khi nhận ra đó là bố: “Hóa ra cái bóng đen ấy chính là bố nó” (tr.27), cho thấy sự hiện diện và tình yêu của cha mẹ luôn là nguồn động viên lớn lao. Những câu chuyện giản dị này, từ “Trà cám”, “Chiếc tăm” đến những kỷ niệm bên bờ sông, vẽ nên bức tranh hạnh phúc trong miền hoa khởi trinh.

Nguyễn Linh Khiếu đã ghi lại những câu chuyện của Cò Bé trong 82 tùy văn, tạo thành bức tranh sống động và đầy ý nghĩa về tuổi thơ nơi miền quê yêu dấu. Những câu chuyện ấy mang nỗi trăn trở về việc gìn giữ những giá trị văn hóa bản địa, thiên nhiên hoang dã và căn tính khởi nguyên của con người. Qua từng câu chuyện, tác giả khéo léo lồng ghép triết lý nhân sinh: sự yêu thương, sự sẻ chia và ý nghĩa của những mất mát, lòng vị tha, bao dung trong cuộc sống. Điều này thể hiện rõ trong những câu nói của nhân vật, những chi tiết dung dị nhưng sâu sắc, mà tác giả đã thể hiện một cách chân thực để người đọc cảm nhận được giá trị và trân trọng từng khoảnh khắc sống.

Hoa khởi trinh là hành trình tìm kiếm bản thân. Mỗi ký ức đều đáng giá và nó khơi gợi độc giả dừng lại để suy ngẫm, trân trọng, nâng niu những gì mình đã và đang có. Hành trình khám phá ký ức trong Hoa khởi trinh cũng chính là hành trình khám phá bản thân của mỗi người băng qua những thăng trầm của đời sống thực tại để nhận thấy giá trị nhân văn luôn hiện hữu. Tác phẩm như một bản nhạc đồng quê, vừa có âm thanh vui tươi vừa có nốt trầm của cuộc sống. Đó là bản hòa âm trong trẻo, tươi sáng và truyền cảm hứng.

Ngôn ngữ tùy văn được sử dụng một cách tài tình. Giọng văn Nguyễn Linh Khiếu lồng ghép từ địa phương tạo nét riêng như: tú ụ, nghệt mặt, thườn thưỡn, sợ vãi, tồ tê, ngô nghê... tạo cảm giác gần gũi, thân thuộc. Những cuộc đối thoại giữa các nhân vật diễn ra một cách tự nhiên, đầy hài hước, như trong cảnh Hương Kều và Cò Mắm cãi nhau...

Nguyễn Linh Khiếu bằng một cách giản dị đã hiển thị rằng, ông đã sống những tháng ngày rực rỡ khi cánh hoa khởi trinh tươi thắm nơi đồng bãi sông Hồng. Hoa khởi trinh chạm đến những điều sâu thẳm trong tâm hồn mỗi người, khích lệ ta trân trọng và gìn giữ ký ức ấu thơ. Những cánh hoa ấy sẽ mãi là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt của quê hương, đất nước, của gia đình và tình người. Trong bối cảnh hiện đại, khi nhiều giá trị truyền thống đang dần phai nhạt, Hoa khởi trinh không chỉ là một tác phẩm văn học mà còn là lời nhắc nhở về việc gìn giữ các giá trị văn hóa tinh thần, đồng thời níu gọi ta nhớ về quê hương nguồn cội.

Lê Nam Linh