Gìn giữ di sản Hán- Nôm qua hình thức số hóa

(QT) - Di sản Hán- Nôm là một bộ phận quan trọng trong hệ thống di sản văn hóa quý giá của dân tộc Việt Nam và nhân loại, làm nên bản sắc riêng của văn hóa Việt. Những thông điệp qua hệ thống di sản này vừa tạo nên sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, góp phần gìn giữ cho muôn đời sau những giá trị văn hóa, lịch sử đậm đà bản sắc dân tộc. Trên địa bàn tỉnh Quảng Trị hiện nay còn lưu giữ hàng chục ngàn trang tài liệu Hán- Nôm, chủ yếu tại các đình làng, dòng họ, gia đình với nhiều loại như sắc phong, gia phả, địa bạ, khế ước, hương ước, thần tích, bia ký, văn cúng, hoành phi, câu đối, thư tịch cổ, sách về y học, địa lý... Đây được xem là nguồn sử liệu quý giá chứa đựng những giá trị lịch sử, nhân văn to lớn, góp phần minh chứng cho quá trình hình thành và phát triển lịch sử lâu dài của quê hương, đất nước. Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy, các di sản Hán-Nôm trong tỉnh đang đứng trước nhiều thách thức trong việc bảo tồn và phát huy giá trị, do các nguyên nhân như chiến tranh, thiên tai, hỏa hoạn và ý thức của con người. Bên cạnh đó, phần lớn các di sản Hán- Nôm chủ yếu được thể hiện trên các chất liệu hữu cơ như giấy dó, gỗ, vải, lụa... lại tồn tại trong thời gian cả trăm năm nên đến thời điểm hiện nay đã có rất nhiều tài liệu bị mục nát, không rõ nội dung. Mặt khác, các tài liệu chủ yếu được bảo quản theo kinh nghiệm truyền thống như cuộn thành cuộn tài liệu rồi đưa lên gác hoặc cho vào hộp, vào ống, hàng năm chỉ mang ra 1-2 lần trong các dịp lễ trọng đại hoặc phơi nắng..., do vậy một số tài liệu bị hư hỏng nghiêm trọng, không còn khả năng phục hồi. Một số tài liệu còn tương đối nguyên vẹn nhưng do bảo quản thiếu khoa học nên cũng đang bị xuống cấp, hư hỏng. Cùng với đó, số người đọc được tài liệu cổ Hán- Nôm hiện nay còn ít nên rất nhiều nguồn tư liệu cổ chưa được khai thác một cách hiệu quả.

Hướng dẫn cách bảo quản các tài liệu Hán- Nôm tại đình làng Điếu Ngao, thành phố Đông Hà

Trước nguy cơ các di sản Hán- Nôm bị hao hụt, mất mát theo thời gian, nhằm giữ gìn di sản Hán- Nôm của địa phương, thời gian qua, Thư viện tỉnh đã phối hợp Thư viện Khoa học tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh thực hiện sưu tầm, biên dịch, chú giải và số hóa nguồn di sản quý giá này. Bằng phương pháp dùng các trang thiết bị hiện đại để sao chụp, scan các tài liệu Hán- Nôm, sau đó lưu giữ bằng các phần mềm công nghệ thông tin để phục vụ công tác tìm hiểu, nghiên cứu khoa học, đồng thời là phương pháp hiệu quả nhất để lưu giữ lâu dài, phục hồi lại trong trường hợp tài liệu gốc bị mất mát hoặc hư hỏng. Hay tin có đoàn công tác của Thư viện tỉnh đến thực hiện số hóa tài liệu Hán- Nôm tại đình làng Điếu Ngao, phường 2 (thành phố Đông Hà), từ sáng sớm đã có rất đông các bậc cao niên tập trung đông đủ với trang phục chỉnh tề. Ông Hoàng Sở, khu phố 5, phường 2, thành phố Đông Hà phấn khởi cho biết: “Trong quá trình hình thành và phát triển của làng, thế hệ trước đã để lại cho chúng tôi rất nhiều tài liệu, gia phả Hán- Nôm nhưng qua thời gian, hiện tại số tài liệu trên đã hư hỏng khá nhiều, nếu không được bảo quản đúng cách thì chắc chắn nguồn tài liệu quý này sẽ mai một, không thể truyền lại cho thế hệ sau. Do vậy, việc Thư viện tỉnh phối hợp với Thư viện Khoa học tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh thực hiện số hóa các tài liệu Hán- Nôm đã mở ra cơ hội để chúng tôi có thể lưu giữ lại những giá trị lịch sử quý báu của làng, của các dòng họ. Tôi cũng mong muốn rằng qua việc số hóa, dịch thuật, các thế hệ làng Điếu Ngao sẽ hiểu rõ hơn về nguồn gốc của làng” . Những ngày qua, dòng họ Hồ Sỹ, phường Đông Thanh, thành phố Đông Hà rất vui vì nguồn sử liệu của dòng họ vừa được số hóa, dịch thuật và phục chế. Ông Hồ Sỹ Điểm phấn khởi cho biết: “Họ Hồ Sỹ chúng tôi rất may mắn vì còn giữ nguyên bộ gia phả bằng Hán văn do các thế hệ trước ghi chép từ thời họ mới khai cơ, lập nghiệp. Tuy nhiên, từ trước đến nay việc bảo tồn các tài liệu quý chưa được chú trọng đúng mức, việc cất giữ các tài liệu còn thiếu khoa học, chủ yếu là bọc trong bao ni long nên đến nay nhiều tài liệu đã bị mục nát. Chúng tôi rất lo các tài liệu sẽ hư hỏng, những nguồn sử liệu quý giá của dòng họ sẽ không truyền lại được cho con cháu đời sau. Được sự quan tâm của Thư viện tỉnh và Thư viện Khoa tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh, toàn bộ tài liệu Hán - Nôm của dòng họ chúng tôi đã được đọc, dịch lại và được số hóa. Các tài liệu cổ đã được là ủi, phun thuốc, sửa sang và đóng lại thành tập hoàn chỉnh. Đồng thời, chúng tôi cũng đã được hướng dẫn kỹ cách lưu giữ, bảo quản các tài liệu theo phương pháp khoa học. Tôi rất mong chương trình số hóa tài liệu Hán- Nôm sẽ tiếp tục được triển khai ở nhiều đình làng, dòng họ khác trên địa bàn tỉnh để góp phần bảo tồn những giá trị lịch sử quý giá của thế hệ trước để lại”. Ông Mai Trường Mạnh, Giám đốc Thư viện tỉnh cho biết: “Đây là lần đầu tiên tỉnh thực hiện số hóa tài liệu Hán- Nôm, chúng tôi đã chọn làm thí điểm tại 3 đơn vị gồm các huyện Triệu Phong, Gio Linh và thành phố Đông Hà với tổng số 14 xã, thị trấn, phường và 18 làng, 72 dòng họ. Sau hơn 10 ngày tác nghiệp, Thư viện tỉnh đã phối hợp với Thư viện Khoa học tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh đã số hóa được 10.573 file tài liệu Hán- Nôm, trong đó có 78 chiếc sắc phong. Nhiều bộ gia phả của các làng, dòng họ còn nguyên vẹn có giá trị cho công tác nghiên cứu lịch sử hình thành các làng. Hệ thống địa bạ hơn 20 tập tư liệu Hán- Nôm (150 trang/tập) ở làng Thủy Khê, xã Gio Mỹ (Gio Linh) rất có giá trị trong công tác nghiên cứu về chế độ ruộng đất ở làng xã Quảng Trị trong thời kỳ quân chủ phong kiến. Bên cạnh đó, quá trình số hóa còn phát hiện ra hàng trăm trang tài liệu Hán- Nôm khác phản ánh tín ngưỡng, lễ tế, sinh hoạt... ở làng quê Quảng Trị, giúp cho công tác nghiên cứu về tục thờ thần linh. Đồng thời, giúp tìm hiểu thêm một số nhân vật lịch sử Quảng Trị có công với lịch sử dân tộc và của tỉnh nhưng chưa được sử sách ghi chép; nghiên cứu, xác định một số địa danh cùng hàng nghìn tư liệu quý khác được lưu giữ, bảo tồn và có giá trị về lịch sử, văn hóa trên địa bàn tỉnh. Đối với các tài liệu hư hỏng, rách nát đã được đoàn thực hiện phục chế, thao tác kỹ thuật tại chỗ như xịt hóa chất, là ủi, làm phẳng, phơi, sấy nhằm làm cho tài liệu trở lại trạng thái ban đầu. Toàn bộ tài liệu sau khi được số hóa, chỉnh lý, biên mục sẽ được sao chép ra đĩa riêng của từng làng, dòng họ, gia đình có tài liệu, giúp thuận lợi cho việc khảo cứu và lưu giữ một cách lâu dài, góp phần bảo tồn và phát huy vốn di sản văn hóa quý giá của dân tộc. Những kết quả đạt được thời gian qua có ý nghĩa rất quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy di sản Hán- Nôm trên địa bàn tỉnh, thông qua đó chứng minh được bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa lâu đời của quê hương Quảng Trị. Do vậy, từ năm 2016, chủ trương số hóa tư liệu Hán- Nôm được Thư viện tỉnh đưa vào kế hoạch hoạt động hàng năm của đơn vị. Bài, ảnh: LỆ NHƯ