Đổi mới năm 1986 và cách mạng tinh gọn bộ máy, nhìn từ hai chiều thời gian

Năm 1981, học xong cấp 2, tôi và rất nhiều bạn bè cùng trang lứa ngày ấy ở tuổi 15-16 đã trở thành những “lao động phụ” cho hợp tác xã nông nghiệp. Chúng tôi có thể làm rất nhiều việc phù hợp với sức vóc của mình để nhận lấy “công điểm”. Công điểm của thập niên 80 thế kỷ trước ở quê tôi là 10 điểm được tính bằng một ngày công của lao động chính, “lao động phụ” ở tuổi 15-16 như chúng tôi sẽ được tính 6-8 điểm, nghĩa là chỉ bằng 2/3 công của một người lớn. Chúng tôi tham gia làm cỏ lúa, đi “bứt bổi” (cắt lá cây) làm phân xanh. Những buổi làm hợp tác xã ấy, sau nửa thế kỷ bỗng trở về trong tôi khi những ngày này chứng kiến đất nước bước vào cuộc cách mạng về tinh gọn bộ máy.

Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm thăm và làm việc tại tỉnh Quảng Trị vào tháng 10/2024 - Ảnh: TRẦN TUYỀN

“Rong công phóng điểm”

Những ngày lao động hợp tác xã ấy, chúng tôi ra đồng làm cỏ lúa chẳng hạn, mọi người cùng làm tầm hơn một giờ đồng hồ sẽ “giải lao” và thời gian giải lao ấy thường dài hơn thời gian làm việc.

Sau cả tiếng đồng hồ “giải lao”, mọi người sẽ làm thêm một vài chục phút nữa rồi giải lao và đến trưa sẽ về nhà. Buổi chiều tiếp tục như thế. Ngày mai sẽ lại như thế, trong bất cứ công việc gì. Sau này, người ta gọi cách làm việc ấy là “rong công phóng điểm”, một sào lúa nhẽ ra chỉ chi phí vài chục công, nhưng căn cứ vào số người và thời gian tham gia nó sẽ lên đến hàng trăm công.

Số lúa thu hoạch ấy sau khi làm các loại nghĩa vụ và chia cho ngày công sẽ có số thóc cho mỗi ngày công. Sản lượng lúa thì thấp, số ngày công thì cao, lại đẻ ra thành ngữ “một ngày công hai lạng thóc”. Hai lạng thóc sẽ cho 1 lạng gạo. Thử hỏi có ai có thể sống được với mỗi lạng gạo/ngày, chưa kể còn nuôi theo bao nhiêu miệng ăn khác trong gia đình như cha mẹ già mất sức lao động, con cái nhỏ chưa thể đi làm...

Những câu chuyện cười ra nước mắt của thời “rong công phóng điểm” ở nông thôn gần 50 năm trước cho đến nay, tiếc thay không có ai tập hợp lại bởi đó sẽ là những phần “ngoại sử” sinh động bổ sung cho chính sử của một thời kỳ không thể nào quên.

Với cách thức lao động ấy thì chuyện đói đã trở thành phổ cập. Cả làng, cả xã vêu vao. Những năm đó cũng là tiền đề cho sau này nhà văn Phùng Gia Lộc viết nên thiên ký sự bất hủ: “Cái đêm hôm ấy đêm gì...”.

Những hiện thực bất cập ấy khiến việc đổi mới cách thức sản xuất là điều sinh tử. Từ cách lao động theo kiểu “cha chung không ai khóc”, một cuộc cách mạng âm thầm diễn ra và dần dần tạo ra một cuộc cách mạng thực sự làm thay đổi đất nước. Năm 2006, nhân 20 năm đổi mới, tôi trở lại làng quê của nhà văn Phùng Gia Lộc để viết bài “Trở lại miền quê của “Cái đêm hôm ấy đêm gì...” và sau đó thực hiện tuyến bài “Đêm trước đổi mới”.

Tôi đã rất vất vả vào thư viện để tìm cho được Chỉ thị số 100-CT/TW của Ban Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam ban hành ngày 13/1/1981 do Thường trực Ban Bí thư Lê Thanh Nghị ký. Chỉ thị 100-CT/TW về “Cải tiến công tác khoán, mở rộng “khoán sản phẩm đến nhóm lao động và người lao động” trong hợp tác xã nông nghiệp” chỉ dài hơn 3.000 từ nhưng đó thật sự là một tiền đề quan trọng cho toàn bộ công cuộc đổi mới những năm tiếp theo.

Trở lại câu chuyện những ngày tham gia làm “lao động phụ” ở hợp tác xã của chúng tôi, một thời gian sau khi “rong công phóng điểm”, hợp tác xã bắt đầu sử dụng những thửa đất khó canh tác, không màu mỡ, ở xa địa bàn, khó quản lý để chia lại cho các hộ dân được nhận canh tác rồi nộp sản lượng theo quy định cho hợp tác xã.

Và chính những năm tháng đó, ký ức tuổi thơ của tôi đã chứng kiến phép màu của ruộng khoán: những thửa ruộng cằn khô, những bãi biền bị lau sậy lấn chiếm, bị trâu bò hợp tác dẫm phá... sau khi được khoán cho dân thì như được phù phép. Sau giờ làm công ở các thửa ruộng hợp tác xã, mọi người dồn sức vào phần ruộng đầu thừa đuôi thẹo được chia. Hóa ra với động lực này, giá trị hoa lợi mà những mảnh ruộng cằn mang lại cao hơn rất nhiều những thửa ruộng màu mỡ của hợp tác xã.

Gia đình tôi cũng được chia một mảnh đất bãi cạnh bờ sông Hiếu. Một mảnh đất sình, mọc đầy sậy, mấy anh em tôi từ đứa bé nhất 3-4 tuổi đến tôi những năm ấy 15-16 tuổi đã cùng mẹ mình chăm bẵm dọn dẹp để trồng rau.

Chiều chiều, sau giờ lao động của hợp tác xã, tôi lại vác cái gàu xuống bến sông tát nước cho đám rau. Sớm tinh mơ, hai mẹ con tôi có thể xuống hái đủ vài chục bó rau muống để mẹ mang ra chợ bán sỉ cho những người mua rau từ quê đem ra chợ thị xã bán. Từ vuông ruộng rau đã có đồng ra đồng vào. Rồi những mảnh rẫy xa được trồng thêm khoai sắn.

Những hộ nhạy bén với thương trường thay vì trồng lúa, ngô, khoai thì trồng gừng, nghệ. Còn nhớ cái Tết năm nào đó, có một hộ trong xóm trúng đậm vụ mứt gừng từ số gừng trên thửa ruộng khoán, thay vì nộp sản phẩm thóc cho hợp tác xã, nhà họ chỉ bán vài cân mứt gừng là đủ định mức. Còn lại phần lãi đủ cho cả nhà sắm tết xênh xang.

Một nghị quyết vì dân đã trở thành động lực cho quốc gia

Sau này lớn khôn, đi làm báo, tiếp xúc thêm với nhiều câu chuyện, nhiều tài liệu về giai đoạn đổi mới này, chúng tôi biết thêm về một nhân vật đặc biệt mà những năm gần đây ông được nhắc đến nhiều, đấy là nguyên Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phúc, ông Kim Ngọc .

Chính nhờ việc sáng tạo ra mô hình “khoán hộ” mà nông dân của Vĩnh Phúc được giải phóng sức lao động, tạo nên những thành quả to lớn trong sản xuất. Câu chuyện về ông Kim Ngọc sau khi đi thực tế, thấy nông dân làm việc qua loa, ông hỏi người thư ký: “Này cậu, nông dân chúng ta nổi tiếng cần cù, cậu thử nói cho tớ nghe vì sao họ lại lười biếng và làm ăn cẩu thả như vậy?”.

Không cần suy nghĩ, ông Tô (tên người thư ký) đáp luôn: “Chẳng qua do họ không coi ruộng đất của hợp tác là của mình”. Thấy người thư ký nói đúng với suy nghĩ của mình, ông Kim Ngọc vỗ đùi kêu lên: “Đúng, đúng. Xã viên không coi ruộng đất là của họ nên chẳng còn thiết tha gì với đồng ruộng. Phải để nông dân làm chủ mảnh đất của mình ông ạ”. Câu nói của ông Kim Ngọc khiến tôi nhớ đến những buổi đi làm đồng mà thời gian giải lao dài gấp đôi thời gian làm việc khi tôi đang là “lao động phụ” ở hợp tác xã.

Cho dù sau sáng kiến “khoán hộ” của mình, ông Kim Ngọc đã bị phê bình kiểm điểm nhưng nhờ sự khởi phát ấy mà sau này Đảng ta có Chỉ thị 100 vào năm 1981 và từ đó, thêm 7 năm nữa, ngày 5/4/1988, thay mặt Bộ Chính trị, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đã ký ban hành Nghị quyết số 10-NQ/TW (Nghị quyết 10) về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp (sau này quen gọi là khoán 10). Theo nghị quyết, hộ gia đình được thừa nhận là đơn vị kinh tế tự chủ, nông dân được trao quyền sử dụng đất và mức khoán lâu dài.

Từ câu chuyện đổi mới của thập niên 80 thế kỷ trước, nhìn lại cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy hiện nay mà toàn Đảng, toàn dân đang quyết liệt thực hiện có thể thấy những sự tương đồng: cả hai cuộc đổi mới đều là bước ngoặt lớn, mang tính cách mạng trong lịch sử phát triển của Việt Nam, nhằm thay đổi mô hình quản lý và vận hành xã hội cho phù hợp với thực tiễn mới. Đổi mới năm 1986 và công cuộc tinh giản bộ máy hiện nay đều nhằm mục tiêu nâng cao hiệu quả kinh tế và quản trị, cải thiện đời sống Nhân dân, tạo tiền đề để đất nước phát triển bền vững.

Nghị quyết 10 ra đời “cởi trói” cho sản xuất, nước ta chấm dứt thời kỳ thiếu gạo. Một năm sau, năm 1989, Việt Nam chuyển sang thời kỳ xuất khẩu gạo và đến nay, hạt gạo của Việt Nam đã có mặt khắp thế giới, trở thành cường quốc xuất khẩu gạo. Không những thế, gạo Việt Nam còn giành được huy chương vàng về chất lượng: gạo ngon nhất thế giới.

Với cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy lần này, khi thực hiện thành công chắc chắn sẽ đưa nước nhà tiến lên một tầm cao mới, sức bật mới như phát biểu chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Hội nghị toàn quốc quán triệt, triển khai tổng kết việc thực hiện Nghị quyết số 18-NQ/TW, ngày 25/10/2017 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả” diễn ra vào đầu tháng12/2024 tại Hà Nội.

Tổng Bí thư Tô Lâm đã khẳng định: “Công việc phía trước rất bộn bề, khẩn trương. Thời gian không chờ đợi chúng ta. Đất nước đang đứng trước cánh cửa lịch sử bước vào kỷ nguyên vươn mình. Những công việc chúng ta làm hôm nay, sẽ quyết định tương lai. Chậm trễ là có lỗi với Nhân dân”.

Lê Đức Dục