Chúa tiên Nguyễn Hoàng với việc lập ba “kinh đô thu nhỏ” tại Quảng Trị

Cách đây hơn 460 năm, vào thế kỷ XVI, khi các dòng họ Lê, Mạc, Trịnh, Nguyễn tranh giành quyền lực lẫn nhau dẫn đến triều đình triều Lê rối ren. Trong tình thế các bên tranh giành ảnh hưởng, Nguyễn Hoàng cảm nhận được tình thế nguy hiểm đang đến với mình. Ông đã xuôi vào phương Nam lập nghiệp, mở ra cơ đồ và ghi dấu ấn tại vùng đất Quảng Trị.

Nguyễn Hoàng đã nghe theo lời khuyên của trạng trình Nguyễn Bỉnh Khiêm “Hoành Sơn nhất đái vạn đại dung thân”. Ông đã rời bỏ đất Bắc tiến thân vào Nam. Có lẽ, trong thời buổi loạn lạc như vậy, quyết định vào phương Nam của ông là sáng suốt để rồi chính ông đã mở ra một cơ đồ, là nền móng cho việc hình thành và phát triển cho chính quyền các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn sau này. Sự lựa chọn đó của chúa Nguyễn Hoàng trong bối cảnh lúc bấy giờ là một bước đi táo bạo nhưng phù hợp.

Trên con đường đi chinh phục phương Nam, chúa Nguyễn Hoàng đã dừng chân tại Quảng Trị và mở ra một thời kỳ mới. Chúa đã chọn Quảng Trị để gửi gắm tất cả hoài bão của mình. Tại đây, chúa đã có 3 lần lập dinh phủ được xem như “kinh đô thu nhỏ” để điều hành công cuộc chinh phục phương Nam.

Năm 1558, sau khi đặt chân đến vùng đất huyện Vũ Xương, phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hóa, Nguyễn Hoàng đã chọn Ái Tử làm nơi khởi đầu công cuộc chinh phục. Sách “Đại Nam thực lục tiền biên”, quyển 1, trang 6 chép: “Mậu ngọ, năm thứ 1 (1558), mùa đông, tháng 10, chúa bắt đầu vào trấn Thuận Hóa, 34 tuổi. Những người bộ khúc đồng hương ở Tống Sơn và những người nghĩa dũng xứ Thanh Hoa đều vui lòng theo đi. Dựng dinh ở xã Ái Tử (thuộc huyện Vũ Xương, sau này đổi thành Đăng Xương). Phàm quan lại tam ty do nhà Lê đặt đều theo lệnh của chúa. Chúa vỗ về quân dân, thu dung hào kiệt, sưu thuế nhẹ nhàng, được dân mến phục, bấy giờ thường xưng là chúa Tiên. Nghiệp đế dựng lên, thực là xây nền từ đấy”.

Sách “Đại Nam thực lục tiền biên” ghi chép sự kiện chúa Nguyễn Hoàng cho lập dinh phủ đầu tiên ở Ái Tử năm 155 Ảnh KN

Việc chúa Nguyễn Hoàng quyết định chọn vùng đất Ái Tử là nơi đặt dinh phủ cho thấy chúa là người đầy bản lĩnh, tự tin vào sự lựa chọn của mình. Với chúa tiên, vùng đất này hoàn toàn xa lạ, chúa cũng chưa hiểu tính cách của con người nơi đây. Thế nhưng bằng sự linh hoạt, chúa đã lấy “đức trị” để cảm hóa và đối đãi nhân hậu với người dân.

Bên cạnh đó, chúa tiên còn thực hiện những việc cụ thể đem lại ấm no cho thần dân. Qua thời gian, ông đã chinh phục được lòng người vùng đất Quảng Trị thời bấy giờ. Những chính sách khoan hòa, an dân trong buổi đầu vào cai quản, chúa Nguyễn Hoàng đã được dân chúng trong vùng tin yêu, mến phục đặt là Chúa Tiên.

Năm 1570, sau khi ra Bắc yết kiến vua Lê - chúa Trịnh trở về, chúa Nguyễn Hoàng đã lệnh cho dời dinh phủ từ Ái Tử sang Trà Bát. Sách “Đại Nam thực lục tiền biên”, quyển 1, trang 8 ghi chép sự kiện này như sau: “Canh ngọ, năm thứ 13 (1570). Mùa xuân, tháng giêng, chúa từ Tây Đô về, dời dinh sang xã Trà Bát, thuộc huyện Đăng Xương”.

Sách “Đại Nam thực lục tiền biên” phản ánh việc chúa Nguyễn Hoàng cho dời dinh phủ từ Ái Tử sang Trà Bát năm 1570- Ảnh KN

Đến năm 1600, chúa Tiên Nguyễn Hoàng tiếp tục cho dời dinh phủ từ Trà Bát sang Dinh Cát. Sách “Đại Nam thực lục tiền biên”, quyển 1, trang 19 chép: “Canh tý, năm thứ 43 (1600). Chúa đến Thuận Hóa, cho dời dinh sang phía đông dinh Ái Tử, bấy giờ gọi là Dinh Cát”. Đến năm 1626, chúa Nguyễn Phúc Nguyên (vị chúa Nguyễn thứ hai, con thứ 6 của chúa tiên Nguyễn Hoàng) đã cho dời dinh phủ từ Dinh Cát đến Phúc Yên (huyện Quảng Điền, thành phố Huế ngày nay).

Sách “Đại Nam thực lục tiền biên” ghi lại việc chúa Nguyễn Hoàng cho chuyển dinh phủ từ Trà Bát sang Dinh Cát năm 1600- Ảnh KN

Như vậy, ba lần đặt dinh phủ của chúa Nguyễn Hoàng tại Quảng Trị kéo dài tổng cộng 68 năm (từ 1558 đến 1626). Trong đó, dinh Ái Tử tồn tại 12 năm, dinh Trà Bát tồn tại 30 năm và Dinh Cát tồn tại 26 năm. Đây được xem như ba “kinh đô thu nhỏ” mà chúa tiên Nguyễn Hoàng đã xây dựng để điều hành công việc trong công cuộc chinh phục phương Nam.

Có thể nói, việc chúa tiên Nguyễn Hoàng thay đổi và di dời dinh phủ cho thấy tầm nhìn xa của ông. Là người đứng đầu chính quyền chúa Nguyễn, ông là người hiểu hơn ai hết về vai trò của dinh phủ trong việc điều hành cả bộ máy. Qua đó, ông nhìn thấy được ưu điểm và nhược điểm của từng nơi đặt dinh phủ. Hơn nữa, việc thay đổi dinh phủ cũng là quá trình mở rộng lỵ sở để thuận tiện cho công việc điều hành.

Vùng đất Ái Tử - Trà Bát thuộc huyện Vũ Xương dưới thời chúa tiên Nguyễn Hoàng và những năm đầu thời chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên là trung tâm chính trị, hành chính và nơi tập trung bộ máy đầu não cai quản toàn xứ Thuận - Quảng (Từ Quảng Bình đến Phú Yên). Từ đây chúa tiên Nguyễn Hoàng và chúa sãi Nguyễn Phúc Nguyên đã hoạch định và thực hiện các chính sách cai quản từng bước đưa vùng đất xứ Đàng Trong trở thành một vùng đất trù phú, phát triển toàn diện.

Bằng những bước đi mang tính chiến lược, trong đó có ba lần lập dinh phủ tại Quảng Trị, chúa tiên Nguyễn Hoàng đã tạo nền tảng vững chắc cho các vị chúa Nguyễn sau này tiếp tục thực hiện công cuộc mở cõi và kiến lập một chính quyền độc lập với chính Đàng Ngoài theo tâm nguyện của chúa, như lời khuyên cuối cùng với con trai thứ 6 của mình (chúa Nguyễn Phúc Nguyên): “Đất Thuận Quảng phía bắc có núi Ngang - Hoành Sơn và sông Giang - Linh Giang hiểm trở, phía nam có núi Hải Vân và núi Đá Bia - Thạch bi sơn vững bền. Núi sẵn vàng sắt, biển có cá muối, thật là đất dụng võ của người anh hùng. Nếu biết dạy dân luyện binh để chống chọi với họ Trịnh thì đủ xây dựng cơ nghiệp muôn đời. Ví bằng thế lực không địch được, thì cố giữ vững đất đai để chờ cơ hội, chứ đừng bỏ qua lời dặn của ta”.

Về quy mô ba dinh phủ chúa Nguyễn Hoàng đã cho xây dựng tại Quảng Trị chưa thấy tài liệu nào ghi cụ thể. Thế nhưng chúng ta vẫn cảm thấy mỗi lần dời dinh phủ của chúa Nguyễn Hoàng là chúa đã có sự tính toán kỹ lưỡng để tìm về nơi đắc địa hơn, thuận lợi hơn phục vụ cho công tác quản lý cả vùng Thuận Quảng rộng lớn.

Việc chúa tiên Nguyễn Hoàng và chúa sãi Nguyễn Phúc Nguyên đóng lỵ sở suốt 68 năm tại Ái Tử - Trà Bát đã biến vùng đất này trở thành một trung tâm chính trị và là nơi hội tụ không chỉ sức mạnh về quân sự mà còn cả sức mạnh về kinh tế, xã hội... Đây được coi là những “kinh đô” đầu tiên của Đàng Trong - nơi khởi đầu và xây dựng nên cơ nghiệp nhà chúa Nguyễn cũng như vương triều Nguyễn sau này.

Như vậy, sự tồn tại và phát triển của ba dinh phủ mà chúa Nguyễn Hoàng đã xây dựng trên đất Triệu Phong (Quảng Trị) gắn liền với những công lao, đóng góp của chúa Tiên Nguyễn Hoàng và chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên trong sự nghiệp mở mang lãnh thổ. Từ đây bắt đấu một dấu mốc son quan trọng trong tiến trình lịch sử của dân tộc.

Khắc Niên