Bảo vệ sức khỏe trước sự biến đổi của khí hậu

(QT) - Thế giới hiện đang đối mặt với một trong những vấn đề căn bản là biến đổi khí hậu (BĐKH). Liên quan chặt chẽ với môi trường, BĐKH đe dọa đến an ninh lương thực, làm trầm trọng thêm nạn đói và đặt con người trước nhiều nguy cơ về sức khỏe. Con người phải đối mặt với những tác động khó lường của BĐKH như các hiện tượng thời tiết bất thường, sự nóng lên của trái đất, băng tan, mực nước biển dâng cao, nắng nóng kéo dài, mưa, bão, lũ lụt, giông tố làm nảy sinh dịch bệnh, đem lại đói nghèo, mất nhà cửa, thiếu đất canh tác, suy giảm đa dạng sinh học... Chính sự nóng lên của trái đất và mực nước biển dâng là thách thức lớn nhất đối với nhân loại trong thế kỷ XXI. Thiên tai, các hiện tượng khí hậu cực đoan đang gia tăng ở hầu hết các quốc gia. Nhiệt độ, mực nước biển trung bình tiếp tục tăng nhanh chưa từng có tác động nghiêm trọng đến sản xuất, đời sống và môi trường trên toàn thế giới. Nhiều nghiên cứu cho thấy, nhiệt độ trung bình ở Việt Nam đã tăng khoảng 0,7oC trong 50 năm qua và mực nước biển đã dâng khoảng 20cm, các hiện tượng Elnino, Lnina gây bão lụt, hạn hán ngày càng khắc nghiệt. Tại thành phố Hồ Chí Minh, nồng độ bụi là yếu tố chính gây ô nhiễm không khí chứa các chất bezen, ôxít nitơ (NO2) và toluen có nhiều tác nhân gây các bệnh về đường hô hấp và ung thư cao hơn mức cho phép. Nhiều con sông ở trong nước có mức ô nhiễm vi sinh bởi các loại hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật, kim loại nặng là nguyên nhân gây các bệnh đường ruột, bệnh ngoài da. Dự tính, tổng lượng phát thải khí nhà kính của Việt Nam vào năm 2010 là hơn 140 triệu tấn và hơn 233 triệu tấn vào năm 2020, tăng gấp 2 lần so với năm 1994. Nguyên nhân trực tiếp gây ra BĐKH là do phát thải quá mức khí nhà kính, chủ yếu là khí carbon (CO2) từ việc sử dụng các nhiên liệu hóa thạch như than đá, dầu lửa cộng với tình trạng phá rừng, khai thác gỗ thiếu bền vững, chăn nuôi, tham gia giao thông, phát triển công nghiệp, hiện đại hóa các lĩnh vực đời sống kinh tế-xã hội... Con người thải vào bầu khí quyển một lượng khí CO2, NO2, mêtan ngày càng lớn khiến cho nhiệt độ bề mặt trái đất nóng lên. Nhiệt độ của trái đất đã tăng thêm 0,74oC từ năm 1906-2005 và tiếp tục tăng thêm trong thời gian gần đây. Dự báo vào năm 2100, nhiệt độ trái đất sẽ tăng ít nhất 2oC. Theo Diễn đàn Nhân đạo toàn cầu, BĐKH giết chết 300.000 người/năm và con số đó có thể tăng gấp hai lần vào năm 2030 mà 90% số tử vong đó là do môi trường suy thoái dần và 99% là ở các quốc gia đang phát triển. Các nhà khoa học tham gia diễn đàn này cảnh báo, BĐKH sẽ khiến toàn bộ mục tiêu Thiên niên kỷ về giảm đói nghèo, tử vong ở trẻ em, lan tràn dịch bệnh sẽ khó thành hiện thực. Với sự nóng lên của trái đất, hàng trăm triệu người có thể thiếu nước sinh hoạt vào năm 2030 và thực tế này sẽ đe dọa sức khỏe cộng đồng. Sự nóng lên của trái đất tác động đến toàn hành tinh và là mối đe dọa lớn nhất về mặt y tế đối với loài người trong thế kỷ XXI. Các chuyên gia y tế công cộng hàng đầu của thế giới lo lắng, nếu trái đất nóng lên từ 2-6oC ở cuối thế kỷ nảy thì các bệnh sốt xuất huyết và sốt rét trước đây là bệnh ở vùng nhiệt đới sẽ chuyển lên phía Bắc và trở nên phổ biến; những đợt nắng nóng sẽ làm chết nhiều người hơn ở nhiều vùng trên thế giới. Nước trở nên khan hiếm dẫn tới bệnh viêm loét dạ dày và suy dinh dưỡng tăng gấp bội; sự thay đổi bản đồ mưa trên toàn cầu làm lũ lụt rút nhanh và băng tan sẽ ngăn cản việc thoát nước dẫn đến bệnh tiêu chảy cùng nhiều bệnh khác. Theo nghiên cứu của Liên hiệp quốc, BĐKH toàn cầu đã và đang ảnh hưởng trực tiếp làm tăng tỷ lệ bệnh sốt rét, tiêu chảy, suy dinh dưỡng và chấn thương do lũ lụt. Tổ chức Y tế thế giới ước tính, bình quân mỗi năm trên thế giới có hơn 150.000 người chết và 5 triệu người khác mắc các loại bệnh này do hàng loạt các yếu tố sinh thái bị biến đổi, dẫn đến sinh quần của các loài côn trùng gây hại biến động cả về số lượng và mức độ gây hại, trở nên khó phòng trừ và chữa trị hơn. Bởi vì bệnh tật và sự chết chóc dưới tác động của BĐKH là một quá trình liên quan với nhau, thông qua nhiều cơ chế tác động và cuối cùng là gây bệnh, dẫn đến ốm đau và tử vong cho con người. Đó là khi nhiệt độ tăng cao quá mức làm người bị bệnh tim, người già và trẻ nhỏ tử vong; những hiện tượng cực đoan của khí hậu gây mất mùa và nảy sinh dịch bệnh, suy dinh dưỡng làm giảm khả năng kháng bệnh ở người, không khí bị ô nhiễm gây bệnh phổi... Một trong những biểu hiện của BĐKH là sự gia tăng về cường độ, số lượng và sự bất thường của thiên tai. Sau thiên tai, môi trường bị xáo trộn lớn, nguồn nước ở những nơi bị ngập lụt bị ô nhiễm nặng là nguyên nhân bùng phát các dịch bệnh đường ruột và các bệnh lây lan theo nguồn nước khác, bao gồm cả các bệnh của động vật, bệnh có ổ dịch tự nhiên, bệnh từ nơi khác đến... Sau trận lũ tháng 6/2007 tại huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh, có 3.000 người bị nấm ăn chân, 600 người bị tiêu chảy và trên 2.000 người bị đau mắt hột. Ước tính, đến năm 2020, có 250 triệu người tại châu Phi đối mặt với nạn thiếu nước trầm trọng trong khi nhiệt độ tăng cao, khiến các bệnh như sốt rét, tả, sốt xuất huyết lây lan nhanh hơn. Ngoài ra, các bệnh này sẽ lan rộng đến nhiều châu lục chứ không chỉ phổ biến ở khu vực nhiệt đới như hiện nay. Đáng lo ngại hơn, BĐKH có ảnh hưởng nghiêm trọng đối với sức khỏe của tất cả mọi người, nhưng người nghèo, phụ nữ và trẻ em là những người đầu tiên chịu ảnh hưởng và bị ảnh hưởng nhiều nhất. Các chuyên gia môi trường đã tính toán được nhiệt độ ở Việt Nam sẽ tăng từ 0,3-0,5oC vào năm 2010, từ 1-2oC vào năm 2020 và từ 1,5-2,5oC vào năm 2070. Với bờ biển khá dài, nếu mực nước biển tiếp tục tăng lên, Việt Nam sẽ mất rất nhiều diện tích nông nghiệp, thậm chí 45% diện tích đồng bằng sông Cửu Long sẽ nằm dưới mực nước biển, không thể trồng lương thực. Khi ấy, sinh kế của hàng chục triệu người trong cả nước bị đe dọa, đặc biệt là người nghèo và người cận nghèo ở vùng núi, ven biển. Nước biển dâng cao kèm theo lũ lụt hoặc các cơn bão nhiệt đới có thể khiến 22 triệu người Việt Nam mất nhà cửa, làm trầm trọng thêm các vấn đề ô nhiễm môi trường, nguy cơ phát sinh dịch bệnh, tử vong, mất an ninh lương thực, thiếu nước ngọt và điều kiện vệ sinh, làm giảm sức đề kháng và hệ thống miễn dịch của con người đồng thời tạo môi trường thuận lợi cho các tác nhân gây bệnh phát triển bùng phát, gây ra đại dịch ở người. Để giảm thiểu các loại dịch bệnh nguy hiểm do BĐKH, Bộ Tài nguyên và môi trường nước ta đã có hướng dẫn xây dựng dự án Cơ chế phát triển sạch, đồng thời xây dựng hệ thống thể chế chính sách và dịch vụ về sức khỏe môi trường. Bên cạnh đó, Bộ Y tế thực hiện các mục tiêu nâng cao nhận thức vệ sinh môi trường của người dân thông qua các chương trình nước sạch, VAC, Biogas; nâng cao năng lực phòng, chống sự lây nhiễm và truyền bệnh từ bên ngoài ở các vùng có nguy cơ lây nhiễm dịch bệnh cao; xây dựng bệnh viện an toàn trong tình huống khẩn cấp. Các biện pháp phòng, chống dịch bệnh được lồng ghép với chương trình mục tiêu quốc gia về sức khỏe môi trường, vệ sinh môi trường ở tất cả các nội dung, giải pháp và khuyến khích các cấp thực hiện sâu rộng để có thể phòng, ngừa được các dịch bệnh nguy hiểm phát sinh, lây lan trên diện rộng. Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta chỉ rõ, tất cả các chính sách, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của các địa phương đều phải xem xét đến tác động của BĐKH nhằm đảm bảo an toàn sức khỏe và tính mạng của con người. Trong xây dựng và thực hiện các biện pháp giảm nhẹ tác động của BĐKH đối với các ngành kinh tế quốc dân, cần chú trọng việc giữ gìn tài nguyên nước, bảo vệ môi trường trong sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy sản, giao thông vận tải và năng lượng... Hiện nay, các biện pháp hạn chế và thích ứng với tình trạng BĐKH được khuyến cáo cần áp dụng ở nước ta là: Tuyên truyền về lợi ích của tiết kiệm nước; không gây ô nhiễm nguồn nước; khôi phục và bảo vệ các hệ sinh thái tự nhiên, nhất là rừng ngập mặn; bảo vệ các vùng đất ướt ven biển dễ bị tổn hại; phát triển các giống cây chịu hạn, chịu nhiệt và các giống cây có biên độ sinh thái rộng; chuyển đổi cơ cấu và đa dạng hóa cây trồng thích ứng với BĐKH; khôi phục và bảo vệ rừng đầu nguồn; xóa bỏ du canh, du cư, chặt phá rừng, đốt nương rẫy; thực hiện kỹ thuật canh tác trên đất dốc, chống xói mòn, trượt lở đất; tổ chức các chiến dịch truyền thông theo chủ đề thích ứng với BĐKH bằng nhiều hình thức, nhằm vào các nhóm đối tượng khác nhau, phù hợp với điều kiện cụ thể của mỗi địa phương; xây dựng chương trình giáo dục về BĐKH trong các trường phổ thông, kiềm chế tốc độ tăng dân số. Với chủ đề về biến đổi khí hậu: “Trái Đất cần chúng ta! Hãy liên kết chống lại biến đổi khí hậu”, ngày Môi trường thế giới 5/6/2009 kêu gọi mỗi người tích cực hơn nữa trong việc ngăn chặn BĐKH bằng cách mà mình có thể làm hàng ngày như tiết kiệm năng lượng tại nhà, tiết kiệm năng lượng trên đường đi, giảm rác thải và ủng hộ sự thay đổi có ý nghĩa thân thiện hơn với môi trường... 90% nguyên nhân của BĐKH là do con người gây ra. Do đó, loài người hoàn toàn có khả năng giảm thiểu các tác động của BĐKH cũng như ứng phó một cách hiệu quả với sự BĐKH dựa trên việc xem xét về kinh tế, khoa học và công nghệ thích hợp nhằm tiến tới ổn định và hạn chế khí hiệu ứng nhà kính trong khí quyển ở mức có thể ngăn ngừa được sự can thiệp nguy hiểm từ các hoạt động của chính mình đối với hệ thống khí hậu thế giới. Với sự hợp tác mạnh mẽ của các quốc gia, của cộng đồng và của từng người, chúng ta có thể phòng tránh và khống chế được nhiều tác động có hại của BĐKH tới sức khỏe thông qua những can thiệp sức khỏe cộng đồng như tiêm chủng, theo dõi bệnh tật, diệt muỗi và sẵn sàng ứng phó với thiên tai để bảo vệ con người trước sự BĐKH trong tương lai. Thục Khanh