460 năm, dấu xưa vang vọng…

(QT) - Dinh Cát- Ái Tử, dinh Trà Bát, bãi Sa Khư, chùa Liễu Ba, miếu Trảo Trảo, bến Gành…, Nguyễn Hoàng, Nguyễn Ư Dĩ, Mạc Kính Điển, Nguyễn Phúc Nguyên…Những tên đất, tên người buổi đầu mở cõi ấy, không gắn với một vùng đất phồn hoa đô hội nào của đất nước này mà lại chứa chan với vùng quê Quảng Trị tơi bời gió cát. Công lao của Nguyễn Hoàng giờ đây đã được nhìn nhận, sử cũ đã nhắc nhiều, vì thế chúng tôi không dám nói thêm. Chỉ mong ước tìm về miền thủ phủ xưa để may ra tìm thấy những vết tích ghi dấu buổi đầu chúa Nguyễn mang gươm đi mở cõi.

Năm 2018 sẽ là một mốc chẵn quan trọng kể từ khi Chúa Nguyễn Hoàng cất bước ra đi, về đóng đô ở đất Quảng Trị nhằm mưu nghiệp lớn vào năm 1558. 460 năm trôi qua từ ngày ấy. Cương vực đất nước rộng mở về phương Nam để rồi cõi trời Nam liền một dãi từ Lạng Sơn đến Cà Mau dưới thời vua Gia Long-Nguyễn Ánh (1802), cho đến hôm nay trải bao nhiêu dâu bể phân tranh, bao thăng trầm lịch sử, trên miền đất Nguyễn Hoàng chọn làm “kinh đô” khởi nghiệp ấy, 460 năm qua, còn lại gì lưu dấu tiền nhân?

Vết dấu thời dựng nghiệp

Nhiều tư liệu lưu đến bây giờ cho thấy dưới thời Nguyễn Hoàng đóng thủ phủ ở Quảng Trị, cảng Cửa Việt đã từng sầm uất đô hội. Ngay từ thời đó đã thiết lập thư từ bang giao buôn bán với Nhật Bản. Vết tích trên bến dưới thuyền một thời vang bóng vẫn còn lưu dấu, những gạch đá xây thành vẫn im lặng nhắc nhở, cả pho tượng đồng nguyên vẹn chân dung Thái phó Nguyễn Ư Dĩ -cậu ruột Nguyễn Hoàng. Hóa ra vẫn còn rất nhiều dấu vết của Nguyễn Hoàng nơi làng Trà Liên, xã Triệu Giang, huyện Triệu Phong -xưa kia đây chính là dinh trấn Trà Bát.

Bức tranh dân làng Ái Tử đón chúa Nguyễn Hoàng và dâng nước khi Nguyễn Hoàng vào đất Ái Tử

Thái phó Nguyễn Ư Dĩ - tước Uy Quốc công, là cậu ruột của Nguyễn Hoàng, người đã nuôi dạy Nguyễn Hoàng từ khi mới 2 tuổi khi Nguyễn Kim (thân phụ Nguyễn Hoàng) lánh nạn sang Lào. Chăm lo cho người cháu, thấy Nguyễn Hoàng “tướng mạo khôi ngô, vai lân lưng hổ, mắt phượng trán rồng, thông minh tài trí, kẻ thức giả đều biết đấy là bậc phi thường” nên Nguyễn Ư Dĩ đã đem việc kiến công lập nghiệp khuyến khích cháu. Chính Nguyễn Ư Dĩ cũng là người đã thay mặt Nguyễn Hoàng đi lĩnh ý Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, rồi sau đó theo phò tá Nguyễn Hoàng trong buổi đầu đến Ái Tử. Ngôi chùa thờ Nguyễn Ư Dĩ có tên là Liễu Ba (hay còn gọi là Liễu Bông-Miếu Bông). Hiếm có một công thần nào lại được dân cúng giỗ quanh năm như Thái phó Nguyễn Ư Dĩ. Phong tục dân làng mỗi năm đều giỗ quan Thái phó vào các ngày rằm tháng 2, tháng 6, tháng 8 và ngày tết. Pho tượng Nguyễn Ư Dĩ được đúc bằng đồng vào khoảng thế kỷ 17, được đặt tại chùa.

Năm 1972, chiến tranh bom đạn ác liệt nhưng pho tượng vẫn nguyên vẹn. Ngày hòa bình trên nền chùa cũ, dân làng dựng lại một nếp chùa đơn sơ để đặt tượng thờ.Tuy nhiên năm 1989 kẻ gian đã đánh cắp pho tượng đồng quý giá này.Theo lời một bô lão, khi pho tượng bị mất, cả làng đã đổ ra tìm kiếm. Do tượng quá nặng, kẻ cắp mang pho tượng chôn xuống bãi cát ven sông Thạch Hãn gần làng. Khi cả làng dùng thuốn sắt đi dò dọc triền sông thì phát hiện tượng đang còn bị chôn vùi dưới cát, dân đã không để tượng ở chùa Liễu Bông cũ mà mang về cạnh đình làng rồi xây một cái am nhỏ nhưng kiên cố, có bọc bê tông cốt thép để bảo vệ tượng. Chùa Liễu Bông, ngôi chùa được dựng nên thờ phụng các công thần theo phò tá Nguyễn Hoàng buổi đầu dựng nghiệp đã mất dấu, trên nền chùa xưa mọc lên một khu lăng mộ nguy nga đồ sộ ở chính nền cũ. Không xa nền cũ ngôi chùa Liễu Bôn, khu vực được coi là các vòng thành của dinh Trà Bát xưa, một gò đất cao ráo, còn vương lại những phiến đá sa thạch to rộng và vô số gạch vụn đỏ au lẫn trên nền đất cũ.

Một trong những điều đặc biệt của các chúa Nguyễn là khi tiến về phương Nam mở mang cương vực hầu hết đều chọn xây dựng lỵ sở trên những vùng đất mà người Chàm đã từng sinh sống, thờ tự. (Trong số 10 “bảo vật quốc gia” ở Quảng Trị thì Trà Bát cống hiến 3 bảo vật, ngoài pho tượng đồng Nguyễn Ư Dĩ được đánh giá là “độc nhất vô nhị ở Việt Nam, không đâu có được” còn có hai tấm phù điêu lá nhĩ Trà Liên 1 và Trà Liên 2, dấu tích kiến trúc Chăm điển hình có từ nửa cuối thế kỷ thứ 9 và nửa cuối thế kỷ thứ 10 được tìm thấy tại Trà Liên này).

Cảng xưa một thời...

Trước khi chúa Nguyễn mở mang giao thương với nước ngoài để có một cảng thị Hội An sầm uất thì ở xứ Trà Liên này với quãng đường từ Cửa Việt lên đây chưa đầy chục cây số đã được sử sách nhắc đến như một thương cảng đô hội nhất Đàng Trong bấy giờ. Linh mục Nguyễn Văn Ngọc, một nhà Quảng Trị học rất uy tín trong bài nghiên cứu “Cửa Việt dưới thời Nguyễn Hoàng và Chúa Sãi (1558-1626)” đăng trên tạp chí Cửa Việt (bộ cũ) số xuân Tân Mùi 1991 (trang 100-104) đã công bố nhiều tư liệu về tầm vóc của vùng cảng Cửa Việt và dinh Trà Bát này. Những tư liệu của linh mục Ngọc dựa trên ghi chép của các nhà truyền giáo thế kỷ 16 -17 và những nghiên cứu của L.M. Cadière sau này cho thấy các thương thuyền của Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Nhật Bản, Áo Môn (tức Ma Cao-bấy giờ bị Bồ Đào Nha xâm lược năm 1557 và sau này thành thuộc địa của người Bồ) đã đến đây chào “quan Tổng trấn” (tức Nguyễn Hoàng và sau này là Nguyễn Phúc Nguyên). Chính sự sầm uất của cảng Cửa Việt đã khiến tàu nước ngoài vào cướp bóc cư dân ven biển vùng này và Nguyễn Phúc Nguyên đã vâng lệnh cha dẫn mười thuyền chiến đi đánh tan hai thuyền của tướng giặc là Hiển Quý vào năm 1585.

Bây giờ nhìn dòng sông Thạch Hãn cuồn cuộn nước xuôi về Cửa Việt đổ ra biển Đông, nhìn những dấu gạch gốm lẫn vào lòng đất đá bên bờ nước, rồi lăng mộ tư nhân dựng trên nền ngôi chùa xưa là Quốc miếu thờ những công thần, nhìn những dấu vết thành quách đang tan vào cát bụi, dẫu biết không có gì vĩnh cữu trước thời gian, biết 30 năm bom đạn chiến tranh muôn phần tàn phá, nhưng vẫn không thể thầm trách hậu thế đã hững hờ!

Bao giờ lưu bóng tiền nhân?

Dấu ấn công lao của các chúa Nguyễn trên đất Quảng Trị không chỉ ở Ái Tử, Trà Bát, Cửa Việt.

Bây giờ đi ngược lên miền Tây huyện Gio Linh, nơi những rừng cao su xanh tốt bạt ngàn, đặc biệt với hệ thống giếng cổ độc đáo được xếp hạng di tích quốc gia, ít ai biết miền đất ấy đã được Nguyễn Hoàng mở mang bằng việc đưa các tù binh nhà Mạc lên đấy khai khẩn, lập nên làng xóm (sau này cũng với chính sách ấy ông đã đưa tù binh nhà Trịnh vào khai phá các vùng đất mới từ Quảng Ngãi vào đến Phú Yên ngày nay).

Hay giờ đây cái tên Lao Bảo trở nên nổi tiếng là đầu cầu của Hành lang kinh tế Đông-Tây nối Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương, là cửa ngõ đường xuyên Á, một khu kinh tế đặc biệt trên biên giới Việt Lào, nhưng ít ai biết vào năm Nhâm Tuất (1622), chính Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên là người đã lập nên dinh trấn Ai Lao này để canh phòng sự cướp bóc nơi biên thùy, tạo sự thông thương buôn bán với các bộ lạc Lạc Hoàn, Vạn Tượng (Lào) -khi ấy thủ phủ vẫn ở làng Trà Bát.

Nhiều nhà nghiên cứu đã nói rằng tìm hiểu về triều Nguyễn mà thiếu đi chặng đường khởi nghiệp ở Quảng Trị là một sự thiếu hụt đáng tiếc. Nhưng Quảng Trị, trải qua mấy chục năm binh lửa đạn bom dấu vết di tích đã không còn được bao nhiêu. Bom đạn phá một phần, những nhìn nhận thiếu khách quan về nhà Nguyễn suốt mấy chục năm qua, sự vô tâm của con người cũng góp phần xóa đi phần ít ỏi dấu tích còn lại.

Đến bao giờ trên miền đất dựng nghiệp mở cõi này của Chúa Tiên Nguyễn Hoàng sẽ có một bảo tàng sinh động với những chứng tích quý giá mà giờ đây ngày càng bị mai một trước thời gian. Bảo tàng đó sẽ có dáng vóc mô hình dinh xưa, có dáng hình cảng cũ (mà chắc chắn trong các thư viện quốc tế, các thư tịch của các nhà buôn, linh mục. phương Tây sẽ còn ít nhiều tư liệu về miền đất này).

Bảo tàng “thời mở cõi- dựng nghiệp” ấy chắc chắn sẽ giúp cho người ta, nhất là những thế hệ sau này của chính miền đất này hình dung được lịch sử khai mở Đàng Trong đã bắt đầu từ miền đất Ái Tử như thế nào. Và làm được điều ấy, âu cũng là hậu thế tri ân tiền nhân vậy!

Lê Đức Dục