Ra ruộng luận giải vụ mùa

(QT) - Giữa thời buổi nhân loại đang sử dụng các công nghệ hiện đại như bản đồ Synôp mặt đất, bản đồ Synôp cao không, các loại giản đồ E-MA, ảnh vệ tinh…để dự báo thời tiết, nhất là dự báo khí tượng nông nghiệp thì ông lại sưu tầm, nghiên cứu từ ca dao, tục ngữ, sách cổ, kinh nghiệm dân gian để rồi ra bờ ruộng ngồi luận giải cơ cấu mùa vụ với bà con nông dân. Ngoài ra, ông còn dự định in cuốn sách nhỏ tập hợp những kiến thức đúc rút được từ ca dao, tục ngữ, sách cổ, kinh nghiệm dân gian để dành tặng bà con nông dân. Ông là kỹ sư canh nông Nguyễn Văn Diêu, hiện nghỉ hưu và sống ở thôn Đại An Khê (xã Hải Thượng, Hải Lăng, Quảng Trị).

Ông Nguyễn Văn Diêu đang quan sát sự phát triển của cây lúa trên cánh đồng thôn Đại An Khê

Thấy tôi có vẻ không tin tưởng lắm vào những dự báo trong cơ cấu mùa vụ dựa trên ca dao, tục ngữ, sách cổ, kinh nghiệm dân gian, ông chỉ cười rồi đưa ra cái lý của riêng ông. Ông nói: “Dân tộc Việt Nam có nền văn hóa nông nghiệp lâu đời và trải qua bao thế hệ, ông cha ta đã tích lũy kinh nghiệm trong sản xuất, dự báo hiện tượng tự nhiên như nắng, mưa, gió rét, bão lụt...ảnh hưởng đến mùa màng, thời vụ. Chính những trải nghiệm đó là bài học quý giá tích tụ sâu đậm trong ca dao, tục ngữ, sách cổ, kinh nghiệm dân gian. Cả đời gắn bó với đồng ruộng, với nông dân đến giờ ngồi chiêm nghiệm lại thấy đạt đến độ chính xác khá cao so với thực tế. Như năm 2015 này, theo dự đoán của riêng tôi thì sẽ có lũ lớn”. Ông Diêu cho biết, sở dĩ ông đoán như vậy là bởi trong sách Kinh dịch (Trung Quốc) có câu thơ: “ Giáp Tý phong niên/Bính Tý hạn/ Mậu Tý hoàng trùng/Canh Tý loạn/ Duy hữu Nhâm Tý thủy thao thiên ”. Ý nghĩa của câu thơ này có tính dự báo thiên văn qua ngày Tý đầu tiên sau tiết lập xuân hàng năm và có nghĩa là nếu gặp ngày Giáp Tý thì năm đó sản xuất nông nghiệp dễ dàng, mùa màng tốt, gia súc, gia cầm ít bệnh; nếu gặp ngày Bính Tý thì năm đó gặp hạn hán có khi kéo dài, sản xuất nông nghiệp khó khăn do thiếu nước; nếu gặp ngày Mậu Tý thì sâu bệnh phá hoại nhiều; nếu gặp ngày Canh Tý thì sâu bệnh phá hại và đặc biệt là nạn chuột phá hoại mùa màng cùng nhiều loại dịch bệnh ở gia súc, gia cầm rất dễ bùng phát; nếu gặp ngày Nhâm Tý chắc chắn năm đó có lũ lụt to khó tránh khỏi. Mà năm 2015 theo lịch thì ngày Nhâm Tý rơi vào ngày đầu tiên của tiết lập xuân. Một căn cứ nữa để đoán biết năm nay có lũ lụt hay không đó là ngày 17/2 (âm lịch) sắp tới, nếu trời quang đãng, ấm áp thì theo kinh nghiệm dân gian trong năm sẽ có lũ lụt lớn xảy ra. “Trong sản xuất nông nghiệp, ngoài các yếu tố quan trọng như giống, phân bón, tưới tiêu, biện pháp thâm canh... để tăng năng suất cây trồng thì cách bố trí cơ cấu mùa vụ hợp lý luôn có tính quyết định đến năng suất cây trồng. Mùa vụ được bố trí hợp lý đối với từng loại cây trồng sẽ là chìa khoá quyết định thành bại của mùa vụ đó. Ông cha ta từ xa xưa đã từng nói “Nhất thì, nhì thục” hoặc “Làm ruộng phải thì, đi buôn phải chuyến” với mục đích nhắc nhở người đời sau phải chú ý đặt mùa vụ lên hàng đầu và muốn xác định được mùa vụ đúng thì trước hết người nông dân phải hiểu đúng, hiểu tường tận điều kiện khí hậu, thời tiết tại địa phương mình để có thể khéo léo bố trí mùa vụ hợp lý nhằm tránh khó khăn, khắc nghiệt của thời tiết mà giành vụ mùa bội thu. Hầu hết các loại cây trồng đều phụ thuộc vào nhiệt độ, ánh sáng, độ ẩm... để sinh trưởng, phát triển. Chính từ sự phụ thuộc đó nên khi cây trồng bước vào thời kỳ “phát dục” mà gặp thời tiết bất lợi thì sẽ bị thất thu hoặc giảm năng suất. Có lẽ thấy được tầm quan trọng của việc bố trí cơ cấu mùa vụ nên ông cha ta đã đúc rút kinh nghiệm bằng nhiều câu ca dao, tục ngữ dễ nhớ, dễ thuộc để truyền khẩu lại cho con cháu đời sau học hỏi”, ông Nguyễn Văn Diêu cho biết thêm. Khi nói về cuốn sách nhỏ mà ông dự định in tặng bà con nông dân, ông nói rằng, cuốn sách là tập hợp tất cả những kiến thức mà ông sưu tầm, theo dõi để kiểm chứng qua từng vụ mùa trong suốt 40 qua (từ năm 1975 đến nay). Như đối với vụ hè thu hàng năm, sách của Lê Quý Đôn có nhiều câu rất hay như “ Đông chí thiên trình vô nhật sắc/Lai niên hạ vũ cốc phong đăng ”, có thể hiểu là ngày Đông chí mà bầu trời không có ánh sáng thì vụ hè thu năm sau được mùa về ngũ cốc. “ Gặp ngày Đông chí thuận tình khó coi/Trời tạnh mà không mặt trời/Thái bình thiên hạ nơi nơi thoả lòng ” rồi “ Thanh minh tiết nhược phùng phong nam chí/Bát thập nguyệt nông gia đại bội thu ”, có nghĩa là ngày Thanh minh mà gió nam nhẹ cả buổi sáng thì vụ hè thu mưa thuận gió hoà; nếu ngày Thanh minh có gió mùa Đông Bắc và mưa phùn thì lũ lụt sẽ đến sớm (lụt diễn ra trong tháng 9 dương lịch) vì thế cần phải bố trí gieo cấy vụ hè, thu càng sớm càng tốt. Hay đối với Quảng Trị, căn cứ vào vụ đông xuân hàng năm cứ lấy cây lúa làm chuẩn theo kinh nghiệm dân gian thì khung an toàn nhất trong vụ là khoảng thời gian giữa tiết Thanh minh và Cốc vũ (từ tháng 4-5/5 dương lịch) điều đó được đúc kết bằng câu: “Lúa trổ Thanh minh thì vinh cả xã/Lúa trổ Cốc vũ no đủ mọi nhà/ Lúa trổ Lập hạ buồn bã xóm thôn ”. Hoặc như câu “ Làm mùa tháng 5/ Xem trăng rằm tháng 8/Trăng sáng được ruộng sâu/Trăng lu được ruộng cạn ”. Câu trên có nghĩa nếu trăng rằm tháng 8 mà sáng vằng vặc thì vụ đông xuân (thu hoạch vào tháng 5 của năm sau) ít mưa nên ruộng sâu dễ làm, được mùa (ngược lại ruộng cạn thiếu nước cần chủ động bố trí nguồn nước tưới) nhưng nếu trăng mờ thì vụ đông xuân năm đó mưa nhiều nên ruộng cạn dễ làm vì đủ nước (ruộng sâu phải chủ động việc tiêu úng). Muốn xem trăng rằm tháng 8 một cách chính xác thì phải xem từ sau 12 giờ đêm của ngày 14/8 (âm lịch) đến 12 giờ đêm của ngày 15/8 (âm lịch) và chia ra thành 3 giai đoạn gồm giai đoạn từ 12 giờ đêm ngày 14/8 (âm lịch) đến 4 giờ sáng ngày 15/8 (âm lịch) biểu thị cho thời kỳ đầu của vụ đông xuân và nếu trăng sáng thì đầu vụ trời không mưa rất dễ dàng khi xuống vụ còn nếu trăng mờ thì đầu vụ trời mưa nhiều rất khó triển khai sản xuất vụ đông xuân; giai đoạn sau 4 giờ sáng đến 9 giờ đêm 15/8 (âm lịch) tương ứng với thời tiết giữa vụ; giai đoạn từ 9 giờ đến 12 giờ đêm 15/8 (âm lịch) ứng với cuối vụ nếu trăng mờ thì có lụt tiểu mãn, mưa nhiều nên thu hoạch vụ đông xuân rất khó và có khi còn bị thất thu do thời tiết xấu. “ Mồng chín tháng chín không mưa/Cha con bán cày, bán bừa mà ăn ” có nghĩa là ngày 9/9 (âm lịch) mà trời không mưa thì vụ đông xuân năm sau bị hạn rất khó sản xuất. “Sấm tháng 10 cày cươi (sân) mà cấy” có nghĩa nếu tháng 10 (âm lịch) có sấm thường xuyên thì vụ đông xuân năm sau đầy đủ nước để gieo cấy. “Cửu nguyệt lôi thanh tứ nguyệt hàn” (tháng chín có sấm thì tháng tư năm sau vẫn còn rét). Từ câu này có thể xem xét, luận giải được diễn biến của các đợt rét như nếu sấm rơi vào ngày 1-10/9 (âm lịch) thì sẽ có rét muộn từ 4-10/4 (dương lịch) nên bố trí mùa vụ chậm hơn và cho lúa vụ đông-xuân trổ sau 10/4 (dương lịch) năm sau; nếu có sấm trong khoảng 11-20/9 (âm lịch) thì sẽ có rét vào 11- 20/4 (dương lịch); nếu có sấm từ 21- 30/9 (âm lịch) thì vụ đông xuân năm sau không cần dịch mùa vụ chậm lại mà cứ làm sớm và bố trí cho lúa trổ trong khung Thanh minh năm sau là an toàn nhất. “ Đói thì ăn sắn, ăn khoai/Đừng thấy lúa trổ giêng hai mà mừng ” đó là câu khá đúng với vụ đông xuân hàng năm trên địa bàn tỉnh Quảng Trị vì nếu vụ đông xuân cho lúa trổ vào tháng 2 (âm lịch) rất dễ mất mùa vì gặp rét đậm, rét hại. Nếu Thanh minh nằm trong tháng 2 (âm lịch) thì nên chia ra làm 2 khoảng gồm nếu 5/4 (dương lịch) trùng với 25/2 (âm lịch) trở về sau ta cứ bố trí cho lúa trổ trong tiết Thanh minh (từ 5-20/4); nếu 5/4 (dương lịch) trùng từ 20/2 trở về trước thì phải dịch mùa vụ lùi lại 5-10 ngày để tránh rét đậm, rét hại ảnh hưởng đến năng suất và tránh mất mùa. “Bây giờ tuổi cao, sức yếu không thể lội ruộng cấy cày nhưng thỉnh thoảng tôi lại ra cánh đồng làng để ngồi nói chuyện mùa vụ với bà con nông dân. Một niềm vui nữa đối với tôi đó là trước khi vào vụ đông xuân hay hè thu hàng năm, nhiều chủ nhiệm HTX trong tỉnh thường hay gọi điện thoại hỏi thăm sức khỏe sau đó là hỏi thời gian xuống giống cũng như thời tiết trong năm. Lúc đó, biết chừng nào tôi nói cho họ chừng đó”, ông Diêu tâm sự như vậy khi tôi cùng ông ra thăm cánh đồng Đại An Khê đang vào vụ đông xuân với những khoảnh ruộng lúa lên xanh mơn mởn. Bài, ảnh: SỸ HOÀNG