Nét đẹp văn hóa của hồi môn người Pa Kô

Sau những tháng ngày tìm hiểu, được gia đình đôi bên đồng ý, nhiều chàng trai, cô gái Pa Kô nên vợ, nên chồng. Họ được ông bà, bố mẹ, người thân thực hiện phong tục, nghi lễ cưới hỏi rất độc đáo. Trong đó, văn mun (của hồi môn) được người Pa Kô chuẩn bị đầy đủ với mong muốn tương lai con cháu có cuộc sống hạnh phúc, đủ đầy.

Mẹ Việt Nam anh hùng Hồ Thị Niêng (bên phải, người dân tộc Pa Kô, xã A Dơi, huyện Hướng Hóa) thường đeo kỷ vật của hồi môn vào các dịp lễ, Tết - Ảnh: K.S

Giá trị của văn mun

Theo những người lớn tuổi ở xã Tà Rụt, huyện Đakrông cho biết, nhiều đời nay, mỗi khi dạm ngõ, cưới hỏi cho con, cháu thì bố mẹ người Pa Kô luôn phải chuẩn bị chu đáo những văn mun làm phong tục.

Văn mun được chia làm hai loại. Văn mun chung của cả dòng họ, đây là loại kỷ vật lưu truyền nhiều đời, các thế hệ người Pa Kô cất giữ rất kỹ. Thường trưởng họ là người có trách nhiệm bảo quản văn mun của cả dòng họ. Trước khi muốn bàn giao cho người sau giữ văn mun thì phải kết hợp những ngày có sự kiện lớn trong họ. Văn mun chung thường là tâlle (cồng), koong (chiêng), zăng (chùm, ché).

Văn mun chung phải rõ ràng nguồn gốc và lịch sử, quá trình sử dụng và trao truyền. Ý nghĩa của văn mun dòng họ là để các lớp con cháu biết rõ về nguồn cội và những thăng trầm, biến thiên của dòng tộc. Người được bảo quản văn mun phải thông thạo các câu chuyện liên quan đến kỷ vật và tên của người đã từng quản giữ văn mun từ xa xưa.

Hiện nay ở Tà Rụt, họ Kal-Lang còn giữ kỷ vật của dòng họ. Văn mun được cất giữ cẩn thận và không phải ai cũng có thể đụng vào. Mỗi lần muốn lấy kỷ vật ra lau chùi hoặc sử dụng cho việc chung, việc riêng của gia đình phải cúng bằng một con gà.

Giả Hê là một trong số ít người Pa Kô ở thôn A Liêng, xã Tà Rụt còn giữ được nhiều kỷ vật của hồi môn - Ảnh: K.S

Đối với văn mun dành cho hôn nhân (Văn Plô), chủ yếu các loại trang sức như: A-neang, ta-nôt a-bóh, pa-nâyq plô, pa-liah pâr-lang, đếq u-la mpar... (vòng mã não, còng, kiềng làm bằng bạc, vàng). Đây là trang sức dành cho cô dâu đeo vào cổ, tai, tay, chân trong ngày cưới cũng như phụ nữ Pa Kô dùng vào các dịp Tết, lễ hội lớn.

Của hồi môn trang sức được coi là quý hiếm, nhà nào giàu có thì trao cho con dâu chuỗi vòng mã não dài, quấn quanh cổ; vòng bạc hoặc vàng to đeo ở cổ, khuyên tai và vòng chân vàng, bạc. Những gia đình nào bậc trung thì cho con ít hơn nhưng cũng khá đầy đủ vòng cổ, khuyên tai, tay chân. Với gia đình nghèo, họ cố gắng trao cho cô dâu ít nhất một vòng nhỏ kết những hạt mã não, thể hiện tình cảm, yêu quý con dâu.

Trong bất cứ đám cưới nào của người Pa Kô trước đây đều phải có của hồi môn. Đối với nhà nam, của hồi môn phải chuẩn bị gồm: nồi pung bằng đồng cho mẹ vợ, gọi là Pa-niing đaq tốh, nghĩa là báo ân sữa mẹ đã nuôi vợ mình khôn lớn. Ngoài ra còn có hạt mã não, dây chuyền bạc tùy theo khả năng. Thanh la dành cho bố vợ, gọi là Tâlle ra-zứh Lom A-ăm, nghĩa là “Lau nước mắt bố nhớ con khi đi lấy chồng”.

Thanh la cho trưởng họ, gọi là tâlle târ-rang đungq, nghĩa là con hoặc cháu đi lấy chồng nhưng vía vẫn còn với họ nhà gái, đây là kỷ vật sính lễ được cất giữ lâu dài nhất mà không thuộc của riêng ai, được trao truyền cho thế hệ mai sau. Cuối cùng, hồi môn cho cậu vợ gồm: Tâlle, nồi đồng, 1 còng bạc, 5 hạt mã não, 1 mâm đồng nhằm đáp ơn nguồn cội của mẹ vợ.

Giữ lại những mỹ tục

Trong các đám cưới của người Pa Kô, của hồi môn nhà gái thường chỉ cho bằng váy, áo, vải thổ cẩm. Đầu tiên là váy áo cho con gái lấy chồng, gọi là nnai a-neang a-kay. Số lượng cho nhiều hay ít tùy điều kiện của mỗi gia đình. Nnai a-neang a-kay nghĩa là con gái đi lấy chồng, cha mẹ có trách nhiệm vun đắp.

Tiếp theo là váy áo cho mẹ chồng, gọi là nnai tâm-bongq a-i, nghĩa là kết nối với mẹ chồng, khi rời xa mẹ đẻ thì mẹ chồng cũng là mẹ, đúng nghĩa thông gia. Váy áo cho bố chồng gọi là kâr-nuôm a-ăm, nghĩa là bố chồng là người quán xuyến và che chở cho sự bình yên, hạnh phúc của con cháu. Ngoài ra, còn có phần của hồi môn của cậu cho cháu đi lấy chồng là váy áo tùy khả năng từng người, gọi là ti-loi a-mon, nghĩa là cậu sẽ là người tương thân tương ái với cháu và gia đình chồng của cháu.

Chú rể Hồ Văn Thuốc và cô dâu Hồ Thị Tranh ở xã Tà Rụt rạng ngời trong ngày cưới của mình - Ảnh: NVCC

Nghệ nhân Ưu tú Mai Hoa Sen ở xã Tà Rụt cho hay: “Nói về tính nhân văn trong hôn nhân giữa nhà trai và nhà gái đều như nhau nhưng bên phía nhà nữ thuộc về phần âm, váy áo và ẩm thực đem cho tương ứng. Còn nhà nam thuộc về phần dương, toàn đồ vật cứng, rắn và âm thanh. Đám cưới của người Pa Kô thường diễn ra liên tục trong 3 ngày liền.

Ngày đầu tiên là lễ đón dâu tại nhà gái; ngày thứ hai tổ chức tại nhà trai (gọi là lễ đưa con xuống) và ngày thứ ba là lễ đón lên tại nhà gái. Việc trao của hồi môn của hai bên thường diễn ra khi lễ đưa con xuống và đưa con lên. Sau cưới, phần hồi môn của nhà nữ cho nhà nam thì được sử dụng bình thường, trừ vật nào đã cúng khấn liên quan đến tâm linh thì tuyệt đối không được sử dụng”.

Cuộc sống ngày càng phát triển, cùng với nhiều phong tục, tập quán khác, phong tục cưới, hỏi của người Pa Kô đang có nguy cơ bị mai một. Nhận thức được điều đó, nhiều gia đình, đôi trẻ khi tổ chức đám cưới loại bỏ bớt những thủ tục cầu kỳ, giữ lại những mỹ tục của cưới, hỏi truyền thống nhưng vẫn bảo đảm tính trang trọng và có ý nghĩa thiết thực trong cuộc sống cộng đồng.

Gia đình ông Hồ Văn Ngơn ở xã Tà Rụt là một điển hình. Khi tổ chức cưới vợ cho con trai, gia đình ông và thông gia thực hiện trình tự các bước theo phong tục (cưới trong vòng 3 ngày), sau đó mới cho phép các con tổ chức tiệc cưới theo kiểu hiện đại mời người thân, hàng xóm, bạn bè, đồng nghiệp. Đặc biệt, ông chuẩn bị của hồi môn cho con rất chu đáo.

“Nhiều tháng trước khi cưới, gia đình tôi đã đặt mua 1 chiếc thanh la mới, 1 nồi đồng, 1 xâu hạt mã não, kiềng, khuyên tai, vòng tay đều bằng bạc... làm những kỷ vật trao cho con dâu khi làm lễ cưới. Thông qua của hồi môn, chúng tôi mong các con luôn giữ gìn, xây dựng hạnh phúc gia đình bền vững, có của ăn của để. Qua đó, giáo dục tình yêu bản sắc văn hóa dân tộc cho thế hệ trẻ”, ông Ngơn chia sẻ.

Kô Kăn Sương