Nâng cao hiệu quả sử dụng các công trình thủy lợi, giải pháp chống hạn hiệu quả và bền vững

Khi hạn hán gây ra những thiệt hại cho sản xuất và công tác chống hạn đang gặp phải trở ngại không nhỏ thì vấn đề quan trọng nhất là làm thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng của các công trình thủy lợi, bởi đây chính là giải pháp giúp công tác chống hạn đạt hiệu quả. Nếu so với các tỉnh nằm ở khu vực miền Trung thì Quảng Trị là địa phương có hệ thống các công trình thủy lợi hoàn thiện về quy mô và công năng sử dụng. Đó là các công trình mang tầm cỡ quốc gia như Nam Thạch Hãn, Trúc Kinh, Bảo Đài... có dung tích chứa lên đến hàng trăm triệu khối nước. Toàn tỉnh hiện có 8 hồ chứa, đập dâng loại vừa và lớn, 200 hồ chứa nhỏ có dung tích từ 5 triệu m3 nước trở xuống đảm nhiệm chức năng tích nước phục vụ tưới tiêu cho trên 25.000 ha lúa và hoa màu các loại. Nhưng trên thực tế khả năng cung ứng đầy đủ nguồn nước tưới cho cây trồng đối với các công trình thủy lợi ở trong tỉnh luôn gặp những trở ngại gây ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất nông nghiệp. Một trong những nguyên nhân thiếu nước, đặc biệt là thiếu nước vụ hè thu trước hết là do thiên tai hạn hán. Trong mấy năm trở lại đây ngoài hạn hán thường xuyên đe dọa còn phải kể đến bão lụt cũng góp phần tàn phá các công trình thủy lợi. Trong khi đó chất lượng của hầu hết các công trình thủy lợi ở trong tỉnh đã xuống cấp. Các công trình này được xây dựng ở những thời điểm khác nhau và bằng nhiều nguồn vốn nên chất lượng không đồng đều. Đặc biệt là các hồ đập nhỏ mái đập chưa được gia cố bảo vệ, tràn chính chủ yếu là tràn đất, đá tự nhiên nên đã hư hỏng. Mặc dù trong quá trình quản lý, khai thác đã được đầu tư nâng cấp, sửa chữa và hiện tại đang nằm trong hệ thống quản lý của các đơn vị khai thác công trình thủy lợi, các địa phương quản lý song vẫn còn nhiều bất cập do thiếu nguồn vốn để duy tu, nâng cấp. Đó là các công trình như hồ chứa Hà Thượng được xây dựng từ năm 1976 nằm ở phía tây của huyện Gio Linh có vai trò quan trọng trong đời sống dân sinh cũng như sản xuất nông nghiệp của huyện. Theo thiết kế giai đoạn 1 hồ có dung tích chứa là 10,4 triệu m3 nước.

Trạm bơm Nhĩ Hạ (Gio Thành, Gio Linh ) bị bỏ phí do thiếu kinh phí duy tu sửa chữa

Tuy nhiên cho đến nay, công trình đã qua hơn 30 năm sử dụng vẫn còn tồn tại một thực trạng như không có tràn sự cố, phần mái đập quá dốc, khi hồ có mực nước dâng bình thường đã có hiện tượng thấm mái hạ lưu, tràn xả lũ được xây dựng bằng đá bị xuống cấp và hư hỏng ở nhiều nơi. Ngoài ra chất lượng của một số công trình khác như hồ bản Của (Hướng Tân- Hướng Hóa) nơi cung cấp nước tưới cho 15 ha lúa, 25 ha cà phê và nước sinh hoạt cho 1.000 hộ dân đang xuống cấp. Hồ Tân Độ (Khe Sanh-Hướng Hóa), hồ Khe Chanh, Thác Heo (Hải Lăng), Hiếu Nam, Đá Lả (Cam Lộ) đang ở trong tình trạng hư hỏng nặng do tuổi thọ công trình quá cao cùng với sự tàn phá của thiên tai. Bên cạnh thực trạng xuống cấp của hồ chứa và đập dâng là những bất cập và thiếu đồng bộ của hệ thống kênh mương trên địa bàn. Toàn tỉnh hiện có 1.659 km kênh mương, trong đó kênh loại 1 là 229 km, loại 2: 336 km, loại 3: 1.129 km. Trong những năm qua, chương trình kiên cố hóa kênh mương đã triển khai kiên cố được 585 km với tổng số vốn đầu tư gần 500 tỷ đồng. Riêng trong năm 2008 chương trình đã đầu tư khoảng 10 tỷ đồng, trong đó dành 5,1 tỷ đồng bố trí đối ứng cho dự án nâng cấp hệ thống Nam Thạch Hãn, số tiền còn lại phân bổ cho các huyện, thị xã và Công ty TNHH 1TV quản lý khai thác các công trình thủy lợi Quảng Trị tiến hành kiên cố hóa kênh mương cấp II. Tuy nhiên với nguồn vốn như hiện tại sẽ rất khó để đầu tư nâng cấp các tuyến kênh chính chứ không thể nào hoàn thiện được hệ thống kênh mương nội đồng. Đây chính là một trở ngại rất lớn làm ảnh hưởng đến khả năng tưới tiêu của các công trình thủy lợi. Qua khảo sát thực tế ở một số địa phương trong mùa đại hạn đã cho thấy sự bất cập về công năng sử dụng của một số công trình cũng như sự thiếu đồng bộ của hệ thống kênh mương nội đồng ở nhiều địa phương mà nổi cộm nhất là hai huyện Cam Lộ và Gio Linh. Một số tuyến kênh mương đã được xây dựng nhưng chưa phát huy hết tác dụng như tuyến kênh N1 đi qua xã Gio Phong, Gio Mỹ (Gio Linh). Đây là hệ thống kênh dẫn nước từ các công trình thủy lợi Trúc Kinh và Hà Thượng cung cấp nguồn nước tưới chủ lực cho hàng trăm héc ta lúa và hoa màu ở các xã nằm trong vùng hưởng lợi nhưng hiện nay do kênh mương cao hơn mặt ruộng nên hạn chế đến khả năng dẫn dòng. Còn đối với huyện Cam Lộ, toàn bộ vùng đồng bằng trọng điểm lúa xã Cam Hiếu, Cam Thủy, Cam Thanh chỉ sử dụng một nguồn nước duy nhất từ Trạm bơm Cam Lộ lấy nước từ sông Hiếu qua hệ thống kênh mương N2 có chiều dài gần 10 km. Tuy nhiên do chiều rộng mặt kênh quá hẹp, chiều cao thành kênh quá thấp nên đã hạn chế rất lớn đến khả năng dẫn nước về cuối nguồn. Vì vậy ở các địa bàn nằm ở cuối nguồn kênh như Lâm Lang, Hiếu Bắc, Trương Xá luôn phải chịu cảnh thiếu nước tưới vụ hè thu trong khi nguồn nước ở trạm bơm không phải thiếu. Hôm chúng tôi theo đoàn công tác của tỉnh đi kiểm tra công tác chống hạn ở thôn Hiếu Bắc (Cam Hiếu) đã chứng kiến cảnh bà con nông dân phải bơm nước tràn ra mặt sân bóng đá trước khi dẫn về ruộng do không có kênh ""xương cá"" dẫn nước vào ruộng. Ông Nguyễn Văn Do, thôn Lâm Lang (Cam Thủy) phụ trách thủy nông của xã không giấu được bức xúc cho rằng: ""Hạn hán thiếu nước đã đành nhưng đằng này nước ở đầu nguồn vẫn có nhưng không chảy về cuối kênh thì lấy nước đâu mà chúng tôi đưa vào ruộng cho dân. Nơi có nước về được thì miệng kênh chỉ được phép mở hơn hai mươi phân thì làm sao có đủ nước tràn vào ruộng. Chúng tôi đã nhiều lần phản ánh thực trạng này lên xã, huyện để xin kinh phí đầu tư nâng cấp nhưng đến nay vẫn chưa được quan tâm giải quyết."" Rõ ràng, những bất cập từ sự xuống cấp của hệ thống các hồ chứa, đập dâng và kênh mương đang đặt ra những thách thức không nhỏ cho vấn đề cung cấp nguồn nước tưới phục vụ sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là trong vụ hè thu thường xuyên phải đối mặt với hạn hán như hiện nay. Để khắc phục tình trạng này, hàng năm Sở Nông nghiệp & PTNT đã xoay chạy nhiều nguồn kinh phí để đầu tư nâng cấp, trong đó có nguồn trái phiếu Chính phủ. Được biết hiện nay dự án nâng cấp công trình thủy lợi Nam Thạch Hãn thuộc dự án thủy lợi miền Trung và dự án nâng cấp hồ chứa Hà Thượng đã hoàn thành các thủ tục cần thiết để bước vào khởi công. Trước mắt, cần dành một nguồn kinh phí thích hợp để tiến hành quy hoạch lại đồng ruộng và thống kê, khảo sát lại hệ thống kênh mương. Đặc biệt là những địa phương đang thiếu trầm trọng hệ thống kênh cấp 1, kênh nội đồng, ruộng manh mún như Cam Lộ, Gio Linh. Nhưng điều quan trọng nhất là nâng cao ý thức của người dân và tiến hành sắp xếp lại bộ máy các BQL HTX để tăng cường sự phối hợp với các đơn vị thủy nông trong việc quản lý, khai thác và sử dụng nguồn nước tưới, nhất là vào thời điểm thiên tai, hạn hán đang hoành hành. Bài và ảnh: Hồ Nguyên Kha