Làng quạt Phương Ngạn, trăn trở để giữ lấy nghề

(QT) - Cơn mưa đầu đông khá nặng hạt khiến cho con đường vào trung tâm xã và các tuyến đường nông thôn, nội đồng ở Triệu Long (Triệu Phong, Quảng Trị) khá lầy lội. Theo anh Nguyễn Xuân Lộc, Trưởng thôn Phương Ngạn, chúng tôi vào thăm làng quạt giấy một thời nức tiếng. Cụ Nguyễn Yên, 74 tuổi khi nghe có người quan tâm đến nghề nhiều năm trước gia đình mình gắn bó, đôi mắt sáng hẳn lên. Cụ say sưa kể cho khách nghe cách làm quạt giấy và một thời hưng thịnh của làng mình từ nghề này. Theo cụ Yên, nghề làm quạt ở Phương Ngạn có từ khi tổ tiên làng cụ khai thiên lập địa. Tận dụng lợi thế sẵn có của thiên nhiên ban phú cho làng là những đồi sim bạt ngàn và cây tre sum suê tỏa mát, người dân nơi đây đã làm quạt để dùng và bán. Để làm được một chiếc quạt, nghệ nhân phải trải qua nhiều công đoạn khá công phu. Vào mùa đông, họ chuẩn bị vật liệu để sang đầu hè làm quạt phục vụ cho mùa nắng nóng. Cây gió được chọn dùng chế biến thành giấy bổi. Vào rừng đào rễ sim, bóc lấy vỏ sim rồi ngâm nước để làm nhựa dán. Chặt tre thành từng đoạn, phơi hoặc hong khô trên bếp lửa, chẻ mỏng tre làm xương quạt. Quá trình ráp quạt thì dễ và nhanh hơn, có thể huy động được từ người lớn tuổi đến trẻ em cùng làm. Nhờ vào nghề làm quạt, người Phương Ngạn đã có cuộc sống khá ổn định so với các làng khác trong vùng.

Nhiều năm nay bà Mãng vẫn mong nghề làm quạt giấy được phục hồi

Khi nói đến chuyện nghề làm quạt ở làng mình giờ dần bị mai một, giọng cụ Yên buồn buồn: “Gần chục năm nay, tìm cây gió và rễ sim rất vất vả nên để làm được chiếc quạt đúng cách thức vốn có của nó thật khó, trong khi đó, giá quạt thì quá rẻ. Đặc biệt, từ khi có các vật dụng hiện đại như quạt điện, máy điều hòa xuất hiện tận các vùng nông thôn, chiếc quạt giấy làng tôi mất dần chỗ đứng trong nhu cầu của mọi người.”. Anh Nguyễn Văn Phồn, con trai cụ Yên đã có một thời năm nào đến mùa đông cũng đi xe máy vào rừng đào và chở rễ sim về để gia đình chế biến keo dán quạt, cho biết: “Bình quân mỗi năm tôi phải đi 10 chuyến vào rừng tìm kiếm cây sim để đào lấy rễ, chở về dự trữ cho cả năm làm quạt. Nhưng khoảng chục năm nay, cây sim ngày càng khan hiếm, muốn đào được rễ sim phải đi sâu hơn trong rừng, vừa nguy hiểm lại vừa tốn công. Do không có nguyên vật liệu đầy đủ cũng như nhu cầu tiêu thụ quạt giấy ngày càng ít đi, không riêng gì nhà tôi mà hầu như các gia đình trong làng đều dừng hẳn nghề làm quạt”. Đã gần 4 năm nay, thay vì dùng mác để vót tre làm quạt trước đây, bà Nguyễn Thị Mãng, 69 tuổi luôn dùng mác vót đũa tre. Do tuổi cao, sức yếu nên ngày nào bà cũng túc tắc chặt tre ra thành từng khúc, chẻ nhỏ, ngồi vót đũa. Ngày nào làm được nhiều đũa, bà bán cho thương lái kiếm được từ 30 - 50 nghìn đồng. Mỗi lần nhắc đến nghề truyền thống của làng, bà Mãng đều mong muốn giữ gìn và phát triển nghề thủ công một thời hưng thịnh của làng. “Nghề quạt giấy làng tôi giờ chỉ còn trong ký ức của những người từng gắn bó với nó. Tôi lo thế hệ trẻ sau này sẽ không còn ai biết và được tham gia làm quạt cùng ông bà, cha mẹ... Rồi đây, chiếc quạt giấy may ra còn lưu lại trong sổ sách của làng. Phải tìm cách khôi phục lại nghề này!”, bà Mãng nhìn xa xăm nói. Hiện nay, làng Phương Ngạn có 156 hộ, 772 khẩu, đời sống người dân chủ yếu dựa vào làm ruộng, vườn nhưng diện tích đất của thôn lại ít. Không còn nghề quạt giấy, họ tranh thủ thời gian nhàn rỗi, tìm thêm những việc khác để cải thiện đời sống. Toàn thôn có khoảng 50 hộ chuyên làm nghề đan lát bằng tre như đan lồng gà, sọt, vót đũa... Gần đây, bà con tập trung vào đan lồng gà bằng thép thu nhập khá cao. Trưởng thôn Nguyễn Xuân Lộc cho biết: “Phần lớn lớp trẻ của thôn đều theo học các trường đại học, cao đẳng, trung cấp nghề hoặc đi làm ăn xa. Hiện chỉ còn lại chủ yếu là người cao tuổi, trung niên và trẻ em, trong đó người cao tuổi gần 200 cụ. Thay vì thời gian nông nhàn làm quạt giấy trước đây, người ta chuyển sang nghề đan lát bằng tre. Bình quân mỗi ngày mỗi hộ kiếm 50 nghìn đồng từ đan lát, số tiền này cũng là thu nhập tương đối ở nông thôn. Chúng tôi không muốn nghề của tổ tiên để lại bị mai một, nên luôn trăn trở làm sao để giữ lấy nghề”. Các nghệ nhân một thời gắn bó với nghề truyền thống lâu đời ở Phương Ngạn cho biết, nếu có thể tìm một loại keo dán bền thay cho rễ sim, loại giấy tốt thay cho giấy bổi thì việc làm quạt trở lại là không khó. Bên cạnh đó, địa phương cũng cần quan tâm tìm kiếm đầu ra cho sản phẩm ổn định để bà con yên tâm, duy trì và phát triển nghề thủ công truyền thống. Các ngành chức năng cần có hướng đầu tư xây dựng làng nghề phù hợp, vận động các nghệ nhân sản xuất quạt tập trung, tạo ra những sản phẩm quạt đẹp về hình thức, tốt về chất lượng, phục vụ du lịch, góp phần quảng bá văn hóa địa phương…Có như vậy, nghề làm quạt giấy của Phương Ngạn mới có cơ hội được giữ gìn, khôi phục, tiếp tục đồng hành với tiến trình phát triển của quê hương. Bài, ảnh: KÔ KĂN SƯƠNG