Từ vướng mắc dự án khai thác ti tan ở Đông Luật, VĩnhThái, nghĩ về công tác dân vận và tham vấn cộng đồng

(QT) - Tỉnh Quảng Trị vừa có chủ trương tạm ngừng hoạt động khai thác khoáng sản ti tan ở thôn Đông Luật, xã Vĩnh Thái, huyện Vĩnh Linh của Công ty CP khoáng sản Thanh Tâm để các ngành chức năng tiến hành rà soát quy trình cấp phép và giao nhiệm vụ cho toàn bộ hệ thống chính trị ở huyện Vĩnh Linh tìm hiểu nguyên nhân, phân tích đúng, sai. Ở bài viết này, chúng tôi chỉ đề cập đến những bài học rút ra từ công tác dân vận và tham vấn cộng đồng.

Người dân thôn Đông Luật, Vĩnh Thái phát biểu ý kiến về dự án khai thác ti tan trên địa bàn

“Điểm nóng” Đông Luật

Bắt đầu từ ngày 27/4/2018, Công ty CP khoáng sản Thanh Tâm có kế hoạch triển khai dự án khai thác ti tan trên diện tích 75,2 ha nằm ở thôn Đông Luật, xã Vĩnh Thái, huyện Vĩnh Linh theo giấy phép số 2824/GP-BTNMT ngày 7/12/2016 do Bộ Tài nguyên và Môi trường cấp. Ngay sau đó một số người dân tại thôn Đông Luật đã tự ý rào đường, trồng cây tràm, dựng lán trại, treo cờ Tổ quốc, băng rôn xung quanh lán và hai bên đường đi nhằm cản trở các hoạt động của công ty. 4 giờ sáng ngày 21/5/2018 có khoảng 30 người dân kéo lên ngồi chiếm giữ phần đất và lán xây dựng trái phép. Sau đó số người kéo đến đông thêm ước khoảng 100 người với thành phần chủ yếu là phụ nữ, người già, trẻ em. Đến 14 giờ ngày 21/5/2018 các đối tượng này tiếp tục chở xi măng, cát, táp lô đến vị trí cũ để xây dựng lán trại. Lúc này số lượng người kéo đến khoảng 300 người. Họ tiếp tục hô hào phản đối việc cấp phép khai thác ti tan và ngăn cản hoạt động của Công ty CP khoáng sản Thanh Tâm. Trước tình hình phức tạp tại thôn Đông Luật, huyện Vĩnh Linh đã chỉ đạo các ngành chức năng vào cuộc. Dưới sự kiềm chế và phong tỏa của Công an huyện, Bộ đội Biên phòng Đồn Cửa Tùng nên đã giải tỏa được đám đông, tiến hành tháo dỡ lán trại. Quá trình xử lý không có xâu ẩu, xô xát và không bắt giữ các đối tượng manh động. Tuy nhiên qua sự việc cho thấy những bất cập trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo của chính quyền địa phương, đặc biệt là công tác dân vận và tham vấn cộng đồng.

Vì sao xảy ra “điểm nóng”?

Sau khi hoàn thành các thủ tục về mặt pháp lý, suốt trong năm 2017, Công ty CP khoáng sản Thanh Tâm đã tích cực phối hợp với UBND xã Vĩnh Thái và Ban cán sự thôn Đông Luật triển khai các bước thỏa thuận mức giá đền bù đất và các loại cây trên đất. Ngoài ra, công ty còn cam kết hỗ trợ thôn Đông Luật 150 triệu đồng, hỗ trợ người dân thôn Đông Luật số tiền 2 triệu đồng/người, tuyển 50 lao động tại địa phương, ký quỹ cải tạo phục hồi môi trường 2,2 tỷ đồng …

Như vậy xét về khía cạnh luật pháp thì Công ty CP khoáng sản Thanh Tâm đã triển khai đầy đủ các thủ tục trước khi được cấp phép và tiến hành khai thác. Trước đó, công ty cũng đã tổ chức 3 lần họp dân để xin tham vấn cộng đồng. Đó là cuộc họp vào ngày 18/3/2015 giữa công ty với ban cán sự thôn và người dân thôn Đông Luật, có sự tham gia của UBND xã Vĩnh Thái. Tổng số hộ tham gia họp là 73 hộ/93 hộ. Kết quả 100% hộ tham gia đồng ý cho phép công ty được thăm dò khoáng sản ti tan trên địa bàn thôn Đông Luật. Sau khi được cấp phép khai thác ngày 27/4/2017, công ty tổ chức họp với ban cán sự thôn, người dân thôn Đông Luật và lãnh đạo UBND xã. Cuộc họp có 83 hộ tham gia và đi đến thống nhất một số nội dung sau: Phía công ty hỗ trợ thôn Đông Luật 100 triệu đồng/năm; năm đầu tiên hỗ trợ 1 triệu đồng/người. Tại cuộc họp có 70% hộ dân dự họp đồng ý với nội dung trên, còn 30% hộ dự họp không đồng ý. Tiếp đó vào ngày 19/5/2017, công ty đã gửi cam kết đến nhân dân thôn Đông Luật về thỏa thuận tuyển lao động địa phương, hỗ trợ tiền cho người dân, ban cán sự thôn và những cam kết khác về bảo vệ môi trường, tham gia các hoạt động từ thiện xã hội trên địa bàn…Tính đến nay, công ty đã hỗ trợ cho các hộ dân và chính quyền địa phương số tiền hơn 800 triệu đồng.

Có thể nói những thỏa thuận trong các cuộc tham vấn cộng đồng là cơ bản đáp ứng được những yêu cầu đặt ra của cả hai phía. Xin trích một số nội dung trong biên bản họp tham vấn cộng đồng dân cư chịu tác động trực tiếp bởi dự án vào ngày 9/5/2016 đã thể hiện rõ ý kiến của các thành phần dự họp như đại diện của các hộ dân thôn Đông Luật yêu cầu: “Tạo điều kiện cho các hộ dân trong việc trồng và thu hoạch keo lai trồng nhờ trên đất của công ty. Thu nhận lao động địa phương…”; ý kiến của Trưởng khu dân cư thôn Đông Luật: “Chủ dự án phải thực hiện đúng cam kết trong báo cáo đánh giá tác động môi trường về vấn đề giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Phía công ty cho dân mượn những phần đất chưa sử dụng đưa vào trồng keo. Các hộ dân phải có trách nhiệm trả lại đất cho công ty khi công ty có nhu cầu sử dụng đến”. Đặc biệt là văn bản số 101 ngày 10/5/2016 của UBND xã Vĩnh Thái do Chủ tịch UBND xã Ngô Thế Thanh ký, nêu rõ: “Về những tác động tiêu cực của dự án đến môi trường tự nhiên, kinh tế, xã hội và sức khỏe cộng đồng, UBND xã đồng ý với các tác động xấu của dự án này đến môi trường tự nhiên, kinh tế, xã hội. Về các biện pháp giảm thiểu tác động tiêu cực của dự án, UBND xã Vĩnh Thái đồng ý với các biện pháp giảm thiểu các tác động xấu, giải pháp phòng ngừa và ứng phó với sự cố môi trường...”. Ngoài ra UBND xã Vĩnh Thái còn kiến nghị với chủ dự án là phải thực hiện nghiêm túc các biện pháp giảm thiểu các tác động xấu của môi trường mà phía công ty đã lập ra, đồng thời phải thực hiện các biện pháp bổ sung nếu trong quá trình thực hiện dự án phát sinh.

Tuy nhiên mọi chuyện lại không diễn ra suôn sẻ như đã thỏa thuận. Bởi khi công ty bắt đầu triển khai dự án thì gặp sự phản đối quyết liệt của người dân thôn Đông Luật mà đỉnh điểm là vụ việc xảy ra vào ngày 21/5/2018 với lý do là ảnh hưởng đến môi trường sống, gây ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt. Thật đáng tiếc cho sự việc người dân thôn Đông Luật tự ý tụ tập đông người, xây dựng lán trại trái phép để phản đối việc khai thác ti tan trên địa bàn. Đành rằng lý do của người dân là chính đáng nhưng phương pháp thể hiện là chưa hợp lý nếu không nói là vi phạm pháp luật. Tuy nhiên vấn đề đáng quan tâm ở đây là hệ thống chính trị tại địa phương đã không phát huy hết vai trò trách nhiệm của mình. Trao đổi với chúng tôi sau khi sự việc xảy ra, Trưởng thôn Đông Luật Nguyễn Văn Phúc thừa nhận rằng lúc sự việc xảy ra ông không dám lên hiện trường mà chỉ biết chạy về nhà chốt cửa ở trong nhà. Ở một diễn biến khác vào thời điểm các lực lượng chức năng đang nỗ lực vận động người dân giải tán đám đông, tự nguyện tháo dỡ lán trại thì một số cán bộ tỏ ra thờ ơ, bàng quan với vụ việc. Qua tìm hiểu chúng tôi được biết sau khi nhận được thông tin có một số người dân thôn Đông Luật phản đối gay gắt dự án khai thác ti tan trên địa bàn, Ban Thường vụ Huyện ủy Vĩnh Linh đã chỉ đạo các ngành chức năng về địa phương vận động tuyên truyền để người dân hiểu nhưng gặp phải sự thiếu hợp tác của một số người dân. Bí thư Huyện ủy Vĩnh Linh Phan Ngọc Tư cho biết: “Huyện đã cử nhiều đoàn cán bộ về địa phương vận động nhưng có một số người dân cố tình quấy phá, dùng những lời nói thiếu văn hóa, cố tình xúi giục, kích động người dân nên việc tuyên truyền vận động không mang lại kết quả, dẫn đến sự việc đáng tiếc đã xảy ra”.

Từ thực tế đó cho thấy hệ thống chính trị ở xã Vĩnh Thái đã không phát huy hết vai trò trách nhiệm của mình trong việc tuyên truyền vận động người dân. Rõ ràng từ ban cán sự thôn cho đến chính quyền xã Vĩnh Thái hẳn đã biết và tham gia ngay từ đầu quá trình triển khai dự án. Tại những buổi họp dân, xin ý kiến tham vấn cộng đồng, lẽ ra ban cán sự thôn phải nắm bắt hết tâm tư nguyện vọng của dân, tìm hiểu và tiên lượng đến những tình huống phức tạp nếu còn có ý kiến trái chiều, bởi hơn ai hết họ am hiểu được tính cách, tâm lý của người dân địa phương để có sự tham mưu xác đáng cho chủ đầu tư cũng như UBND huyện Vĩnh Linh. Ngược lại, ban cán sự thôn phần lớn đồng thuận với công ty về những khoản đền bù hay hỗ trợ của chủ đầu tư. Trong khi làm việc với chúng tôi, ông Trưởng thôn Đông Luật Nguyễn Văn Phúc thừa nhận toàn thôn đã có 60 hộ nhận tiền hỗ trợ của công ty.

Căn cứ theo kết quả tham vấn cộng đồng mà Công ty CP khoáng sản Thanh Tâm có được cũng như qua nội dung trao đổi với trưởng thôn Đông Luật, rất dễ nhận biết rằng hiện vẫn còn không ít hộ dân phản đối về dự án khai thác khoáng sản ti tan. Do đó, nhiệm vụ tháo gỡ vướng mắc về dự án khai thác ti tan tại thôn Đông Luật đã được tỉnh Quảng Trị quan tâm chỉ đạo. Ngày 21/6/2018, Ban Thường vụ Tỉnh ủy tổ chức họp bàn với lãnh đạo các địa phương về công tác quản lý khoáng sản trên địa bàn tỉnh, Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Phạm Đức Châu đã chất vấn Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường Nguyễn Trường Khoa về quy trình tham vấn cộng đồng và tính khả thi của dự án. Đó là các biên bản tham vấn cộng đồng được tổ chức vào thời điểm nào của dự án (tức là thời điểm thăm dò hay khai thác khoáng sản). Có thể người dân chấp thuận cho chủ đầu tư vào thăm dò khoáng sản chứ chưa hẳn đã đồng thuận cho chủ đầu tư khai thác khoáng sản. Thêm nữa, nếu bây giờ còn gần 30% người dân không đồng thuận thì dự án có đủ cơ sở pháp lý để triển khai hay không? Hai câu hỏi này đã được Giám đốc Nguyễn Trường Khoa giải đáp rằng, nội dung tham vấn cộng đồng đã được tổ chức vào nhiều thời điểm khác nhau (tức là lúc xin thăm dò và lúc khai thác). Và theo quy định của pháp luật, với tỷ lệ người phản đối khoảng 30% thì dự án vẫn có đủ cơ sở để triển khai thực hiện.

Vậy nhưng thực tế lại hoàn toàn trái ngược với những giải đáp của ông Nguyễn Trường Khoa bởi tại cuộc đối thoại với người dân thôn Đông Luật vào ngày 30/5/2018, toàn bộ người dân tham dự đã kịch liệt phản đối việc nhà nước cấp phép dự án khai thác khoáng sản ti tan trên địa bàn. Lập luận của người dân là bởi động cát là tuyến đê che chắn bảo vệ cuộc sống cho người dân. Nếu khai thác sẽ ảnh hưởng đến nguồn nước, không có nơi chăn thả trâu bò và đặc biệt là gây ô nhiễm môi trường sống. Những ý kiến này chắc rằng đã được người dân phản ánh trong các cuộc họp xin tham vấn cộng đồng nhưng tại sao chính quyền địa phương và chủ đầu tư không quan tâm đến, không giải quyết triệt để ngay từ đầu để tránh những hệ lụy như bây giờ.

Bài học về dân vận và tham vấn cộng đồng

Trước những phản ứng quyết liệt của người dân thôn Đông Luật về dự án khai thác khoáng sản ti tan thì câu hỏi đặt ra là tại sao dự án đã có một thời gian chuẩn bị nhiều năm với đầy đủ các quy trình thủ tục pháp lý nhưng vẫn bị người dân phản đối. Tại sao lại có sự “tiền hậu bất nhất” của người dân thôn Đông Luật thể hiện quan điểm về dự án khai thác ti tan trên địa bàn. Và khi sự việc xảy ra thì sự phản ứng chậm chạp, lúng túng của chính quyền cơ sở là những vấn đề cần phải được rút kinh nghiệm một cách nghiêm túc. Qua đây cần phải nghiêm túc kiểm điểm trách nhiệm của từng tổ chức, cá nhân khi tham gia xử lý vụ việc. Trước hết là công tác dân vận còn yếu kém, chưa đủ sức thuyết phục được người dân, còn có tâm lý chủ quan về bản chất vụ việc nên thiếu sự báo cáo kịp thời để có phương án xử lý thỏa đáng. Nếu công tác dân vận được triển khai tốt thì sẽ nắm bắt sớm được tình hình, từ đó có hình thức tuyên truyền, vận động phù hợp và chắc rằng sẽ tránh được tình trạng tụ tập đông người, phản đối gây mất trật tự trị an như đã xảy ra. Khai thác ti tan có những đặc thù riêng so với các dự án đầu tư khác bởi có những tác động xấu đến môi trường dân sinh; liên quan đến quyền lợi và nguồn thu nhập của người dân nên phải có sự đồng thuận cao từ phía người dân. Do vậy quy trình tham vấn cộng đồng cần phải được coi trọng. Việc tổ chức tham vấn cộng đồng là cần thiết nên phải được tổ chức một cách thiết thực và hiệu quả. Đành rằng “thiểu số phải phục tùng đa số”, nhưng trong trường hợp này những ý kiến phản đối, ý kiến thiểu số là đại diện cho tâm tư nguyện vọng chính đáng của người dân thôn Đông Luật nên cần phải quan tâm xử lý chứ không thể bàng quan, tiếp nhận một cách qua loa để cuối cùng sự việc xảy ra với những tình huống xấu rất khó lường. Người dân thôn Đông Luật không đồng thuận với dự án nên cần vận động cho dân hiểu để tránh tạo ra điểm nóng. Những ý kiến phản đối của người dân phải được tiếp thu nghiêm túc và giải quyết một cách thỏa đáng. Bởi tham vấn cộng đồng là tìm sự đồng thuận trong dân nên nếu có ý kiến trái chiều là phải tiếp tục vận động, thuyết phục chứ không tổ chức tham vấn hình thức, chiếu lệ. Đây là chủ trương về phát triển kinh tế nhưng do hai bên chưa chia sẻ lợi ích, chưa tìm được tiếng nói chung nên xảy ra mâu thuẫn. Hiện nay công ty chưa tổ chức khai thác vì sự phản ứng của dân và chủ trương cho tạm dừng của tỉnh. Sau vụ việc này, các cơ quan, tổ chức trong hệ thống chính trị ở huyện Vĩnh Linh cần tăng cường nắm tình hình, triển khai công tác dân vận để chủ động phòng ngừa và đấu tranh với các thông tin không chính xác, thiếu khách quan, gây phức tạp về an ninh trật tự, ảnh hưởng đến uy tín, vai trò lãnh đạo của Đảng và điều hành của chính quyền các cấp. Đặc biệt là xử lý dứt điểm những vấn đề còn vướng mắc, nhằm giải quyết các vấn đề mâu thuẫn, mất đoàn kết nội bộ, giảm sút vai trò lãnh đạo, chỉ đạo của hệ thống chính trị ở xã Vĩnh Thái và thôn Đông Luật. Bài học quý giá nhất qua vụ việc trên đó là vai trò của hệ thống chính trị trong công tác dân vận.

Hồ Nguyên Kha