Tết mừng cơm mới giữa đại ngàn Trường Sơn

(QT) - Đã rất nhiều lần đến với bản Cu Tai nhưng hôm nay, trời đất và con người nơi đây khác hẳn lạ thường. Từ cụ già đến trẻ nhỏ, ai ai cũng vui cười trong những bộ trang phục truyền thống. Bếp hồng thì rực đỏ, hương nếp mới, ngô, khoai ngào ngạt từ những ngôi nhà sàn cho đến đầu ngõ, người người tấp nập bưng những mâm cỗ tới nhà già làng, trưởng họ… Hỏi ra mới biết, hôm nay chính là ngày mà người Pa Kô ở đại ngàn Trường Sơn làm lễ tạ ơn trời đất, thần sông, thần suối trong một năm qua đã ban tặng cho dân bản sức khỏe dồi dào để lên nương, lên rẫy trỉa lúa, trồng ngô đem về một vụ mùa bội thu. Lễ tạ ơn đó chính là tết A Za hay còn gọi là lễ mừng cơm mới.

Thời gian, mâm cỗ và cách thức cúng thần linh trong lễ mừng cơm mới tùy thuộc vào từng gia đình, dòng họ

Trong tiết trời se lạnh vào những ngày giữa tháng 11 âm lịch, chúng tôi cùng anh Hồ Văn Nhâm, Phó Chủ tịch UBND xã A Bung, huyện Đakrông (Quảng Trị) đến tham dự tết A Za của người Pa Kô ở xã A Bung. Vừa đi anh Nhâm vừa giới thiệu cho chúng tôi biết rằng, xã A Bung hiện có 622 hộ dân với 2.600 nhân khẩu phân bố trên 7 thôn bản, tỷ lệ người Pa Kô chiếm gần 90%, còn lại là người Vân Kiều và người Kinh. Đối với người Pa Kô thì tết mừng cơm mới là một lễ hội lớn, chỉ đứng sau lễ hội A Riêu Ping (lễ hội tôn kính và tưởng nhớ những người đã khuất). Lễ mừng cơm mới được tổ chức vào quãng thời gian sau mùa gặt, gần cuối năm âm lịch (thường từ tháng 11 - 12 âm lịch) và gần với thời gian Tết Nguyên đán của người Kinh. Từ khi người Pa Kô theo Đảng, theo Bác Hồ thì mỗi năm, người Pa Kô có hai tết, đó là tết mừng cơm mới và Tết Nguyên đán. Anh Nhâm vui vẻ nói: “Các anh lên đúng thời điểm hai thôn Cu Tai 1 và Cu Tai 2 đang tổ chức lễ mừng cơm mới”. Vừa đặt chân đến đầu thôn Cu Tai 1, không khí náo nhiệt hiển hiện rõ qua tiếng nói xen lẫn giọng cười sảng khoái vang vọng từ trong gian bếp các mái nhà sàn vững chãi. Trước những ngôi nhà sàn, cánh đàn ông con trai làm lợn, mổ bò, còn chị em phụ nữ thì hối hả nấu xôi và nướng những ống cơm lam đã bày sẵn trên a chói. Thoáng nhìn thấy khách, ai cũng nở nụ cười thật hồn hậu. Chúng tôi tìm đến nhà già làng Vỗ Nghìn, là trưởng dòng họ Parta ở thôn Cu Tai 1 để “mục sở thị” quá trình diễn ra lễ cúng mừng cơm mới của người Pa Kô. Già làng Vỗ Nghìn kể: “Tết mừng cơm mới của người Pa Kô là một phong tục tập quán có từ xa xưa, thường được tổ chức sau khi mùa vụ đã vãn, lúa ở ngoài đồng ruộng đã được gặt về, tiếng giã lúa phát ra đều đặn dưới bàn tay của những bà mẹ, người vợ. Tùy thuộc vào thời gian gặt lúa mà ở mỗi xã, mỗi thôn và mỗi dòng họ tổ chức lễ cúng mừng lúa mới vào từng thời điểm khác nhau. Cách thức cúng bái và bày trí mâm cỗ cũng khác nhau. Tết mừng cơm mới không hướng đến tổ chức chung cho toàn thể cộng đồng như lễ hội A Riêu Ping mà chỉ tổ chức trong phạm vi gia đình, họ tộc”. Trước khi cúng, các trưởng họ sẽ triệu tập con cháu lại để họp bàn và chọn ngày giờ đẹp nhất, tốt nhất để tổ chức cúng cơm mới. Theo quan niệm của người Pa Kô, thời gian tốt nhất để cúng Giàng, cúng thần linh là vào buổi sáng vì lúc đó khí trời tốt nhất trong ngày. Theo quan sát, lễ vật của các mâm cỗ được bày biện tùy thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh của từng hộ gia đình. Nhà nào làm ăn khấm khá thì cúng một con lợn, con bò, nhà nào năm nay mất mùa thì cúng một con gà, đĩa xôi… Nhưng hầu hết các mâm cỗ đều có đặc điểm chung là có một đĩa cơm nếp mới do chính nhà mình làm ra, các ống cơm nếp trắng và cơm nếp than được quấn bằng lá cây sa nhân hoặc bỏ trong ống tre lồ ô rồi nướng trên bếp than hồng, một bát nước trong và những bông hoa được làm từ cây tre tượng trưng cho những bông lúa. Điểm đặc biệt là luôn có một ché rượu cần được ủ lâu năm đặt tại nhà trưởng dòng họ. Ngoài ra, những gia đình có con gái về nhà chồng còn cúng thần linh thêm một tấm vải dệt thổ cẩm và sợi dây chuyền… Sau khi con cháu bưng mâm cỗ đến bày biện đầy đủ trên chiếu, già làng Vỗ Nghìn bắt đầu nghi thức cúng bái. Vị trưởng họ cúng theo thứ tự từ người lớn tuổi đến người trẻ tuổi. Ngồi chính giữa gian nhà lớn, già làng Vỗ Nghìn mặc trang phục truyền thống của người Pa Kô khấn vái Giàng, các thần linh và ông bà tổ tiên phù hộ cho con cháu được mạnh khỏe, làm ăn phát đạt, mùa màng năm sau tốt tươi hơn năm trước, cái bụng được no hơn và không còn cảnh phải ăn khoai ăn sắn thay cơm nữa. Các vị thần được già làng nhắc đến trong lễ cúng gồm có thần sông, thần núi, thần đất đai, thần mùa màng… Khi lễ cúng đến hồi kết thúc, các hộ gia đình bưng mâm cỗ của mình về nhà riêng để tiếp tục cúng ở nhà hoặc để lại một vài lễ vật như con gà, ống cơm, đĩa xôi tại nhà trưởng họ để cùng góp vui với bà con họ hàng. Con cháu trong họ tộc sẽ cùng vui vầy ăn uống no say bên mâm cơm nếp mới và múa hát ở nhà trưởng họ. Trong thời gian này, rất nhiều người con làm ăn, sinh sống xa quê đều trở về với gia đình trong dịp lễ cúng cơm mới. Ông Hồ Văn Viêm (75 tuổi) từ sáng sớm đã lặn lội từ thị trấn Khe Sanh (huyện Hướng Hóa) về thôn Cu Tai 1 để kịp giờ đón tết A Za cùng với bà con họ hàng. Ông Viêm tâm sự: “Nhà tôi chuyển đến sinh sống ở thị trấn Khe Sanh đã lâu nhưng mỗi khi đến tết mừng cơm mới là tôi cùng các con cháu đều về quê nhà để tổ chức tết cùng bà con họ hàng. Dù làm việc hay học tập ở đâu thì khi đến tết mừng cơm mới, con cháu đều phải về tham dự. Đây vừa là trách nhiệm, vừa là dịp để gắn kết các thành viên trong gia đình, họ hàng, thôn xóm ngày càng đoàn kết, thương yêu đùm bọc lẫn nhau”. Chúng tôi ghé thăm nhà Căn Nghệ (55 tuổi) ở thôn Cu Tai 2. Căn Nghệ hôm nay cũng tổ chức lễ mừng cơm mới tại tư gia. Căn Nghệ vui vẻ cho biết, tết A Za là dịp để ông bà, bố mẹ, con cháu tổng kết công việc làm ăn, học tập trong một năm và thông báo với ông bà tổ tiên, các vị thần linh, cầu mong ông bà tổ tiên phù hộ cho con cháu ngày càng làm ăn khấm khá hơn, sức khỏe dồi dào, ít đau ốm bệnh tật. Ai cũng muốn dâng những lễ vật tốt đẹp nhất đến thần linh mong thần linh phù hộ. Trong bữa cơm mới đầm ấm, sum vầy, sau những lời chúc sức khỏe, những tiếng cười giòn tan, những ly rượu cần ngọt lịm là câu chuyện về quá khứ đã qua, là lời nhắn nhủ, răn dạy của vị trưởng họ, các già làng và của bố mẹ dành cho con cháu mình. Rời A Bung, tôi chợt nhớ cái bắt tay thật chặt lúc chia tay cùng lời nhắn nhủ của Phó Chủ tịch UBND xã A Bung Hồ Văn Nhâm: “Thời gian gần đây, vì có sự giao thoa văn hóa mạnh mẽ giữa các vùng nên những lễ hội truyền thống của người Pa Kô đang dần bị mai một và mất đi bản sắc riêng biệt. Để khắc phục và bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống này, chúng tôi nhiều lần phối hợp với các già làng, trưởng bản đi vận động, tuyên truyền người dân và truyền dạy cho con em trong xã về những nét đẹp văn hóa truyền thống. Nhưng bên cạnh kết quả đạt được, chúng tôi rất cần những chính sách đầu tư, hỗ trợ từ cấp trên để các lễ hội truyền thống của người Pa Kô được lưu giữ đến muôn đời sau”. Bài, ảnh: TRẦN TUYỀN