Nhớ về “ký ức Trường Sơn”

(QT) - Phạm Minh Tâm nguyên là lính trinh sát của đơn vị K3B Đặc công, từ năm 1968 chiến đấu ở chiến trường miền Trung và Tây Nguyên, tham gia giải phóng Huế, Quảng Nam, Đà Nẵng tháng 3/1975, rồi hơn mười năm lăn lộn ở mặt trận Tây Nam và chiến trường Campuchia, nghỉ hưu với quân hàm sĩ quan cấp tá, là tác giả của tập truyện ký “Theo dòng Thạch Hãn” (in chung, 2007), các tập thơ “Viết ở chiến trường” (in chung, 2005), “Xin đừng của riêng ai” (2007), hai trường ca “Có một thời như thế” (2008) và“Ký ức Trường Sơn” vừa được nhà xuất bản Quân đội nhân dân ấn hành.

Cựu chiến binh Bộ đội Trường Sơn- Đường Hồ Chí Minh thăm chiến trường xưa -Ảnh: T.L

Viết về những năm tháng chiến đấu ở chiến trường gian khổ, ác liệt và sự hy sinh mất mát không phải là đề tài mới đối với văn học viết về chiến tranh, nhưng trường ca “Ký ức Trường Sơn” của Phạm Minh Tâm không hề lặp lại những điều người khác đã đề cập. Anh đi sâu khai thác những chi tiết, những vấn đề nhỏ nhưng có ý nghĩa khái quát về nỗi đau mất mát không gì bù đắp nổi của đồng đội và nhân dân, những di hại khốc liệt của chiến tranh, trong đó, điều quan trọng hơn là anh trình bày những trải nghiệm của chính mình, những chấn thương tinh thần đã tượng hình thành ký ức, thành hình tượng, sống mãi trong tâm tưởng, thể hiện ra thành câu, thành chữ, thành giọng điệu tâm hồn những gì trĩu nặng dai dẳng bấy lâu nay. Như những ô ngăn trong ký ức tâm hồn, tập trường ca được chia thành bảy chương gắn liền với âm hưởng núi rừng Trường Sơn: “Chiếc gậy Trường Sơn”, “Những cô gái Trường Sơn”, “Đường ra tiền phương”, “Thử sức”, “Ngày trên chốt”, “Lòng dân miền Tây”, “Trước nghĩa trang Trường Sơn”. Mỗi chương như một khúc ca bi tráng về cuộc chiến đấu gian khổ và hy sinh của một thời máu lửa, được chiêm nghiệm qua đời lính, như chính tác giả đã chọn hai câu cuối chương 4 (Thử sức) làm đề từ cho tác phẩm, vừa thể hiện cảm hứng chủ đạo của tác giả và tư tưởng - nghệ thuật của tác phẩm, vừa như một lời nhắn nhủ thế hệ đến sau: “Lội ra từ máu lửa/Mới hiểu hết Trường Sơn”. Trường Sơn đối với anh bắt đầu từ “chiếc gậy thần kỳ” cùng đồng hành ra trận; là những cô thanh niên xung phong đi mở đường; là đường ra mặt trận có không ít người nằm lại, với “ Rừng này từng vốc đất đai / Ở đâu cũng có hình hài bạn tôi ”; là cuộc đọ sức quyết liệt giữa ý chí con người và sức mạnh sắt thép của kẻ thù, nhiều người đã anh dũng hy sinh. Có biết bao áng thơ văn viết về đất nước, về Tổ quốc và phần lớn đều là những bài thơ hay. Nhưng với chương “Ngày trên chốt”, Phạm Minh Tâm phát hiện và khắc họa một hình hài Tổ quốc của riêng anh: “ Sáng/Sừng sững giữa đại ngàn/Không một tiếng chim/ Mù sương bò vào lòng chiến hào, tê buốt/Chúng tôi cắm mình trên chốt/ Như cọc tiêu cắm xuống hình hài Tổ quốc ”. Suốt một ngày quần nhau với bom tọa độ, với đạn cối cầu vồng, với những đường đạn xé sương từ phía quân thù, trong trạng thái đói cơm, khát uống, bom đạn đầy trời, anh nhận ra hình hài “ Tổ quốc/trước mặt, sau lưng/ mấy mét vuông sao mênh mông đến thế ”; trong trận chiến lại có nhiều thay đổi và Tổ quốc trở nên hết sức cụ thể: “ Tổ quốc ở đâu mênh mông/Tổ quốc nơi chúng tôi chỉ vài trăm thước/Khi giặc bò lên bờ chốt/Tổ quốc chỉ còn dăm mét đất/Khi giặc lọt vào được chiến hào/Tổ quốc dồn lên mũi lê/Tổ quốc không cho ai toan tính, phân chia/Tổ quốc hiện lên trong ánh mắt bão bùng và trái tim rực lửa… ”. Đáng quí trọng hơn, cần nhớ ơn tạc vào lịch sử là lòng dân miền Tây, những mí, am, ma, mế, chai, mó, “ Những cô gái Pa Kô, Vân Kiều/Những chàng trai Ba Na, Ê Đê vai trần, chân đất/Tuổi tên làm nhụt chí quân thù ”, những người là nền tảng của cuộc chiến tranh nhân dân, đã cùng dựng núi rừng đứng lên chiến đấu, đã hy sinh vô bờ và góp phần quyết định cho thắng lợi của cuộc kháng chiến thần thánh của chúng ta. Chương cuối, “Trước nghĩa trang Trường Sơn”, về nghệ thuật ngôn từ, tác giả đã thay đổi giọng điệu một cách bất ngờ, nhưng không phải đột biến mà là tiếp biến, thay cho giọng điệu gân guốc, mạnh mẽ, quyết liệt, miêu tả gương mặt dữ dội của chiến tranh, là giọng điệu trữ tình mộc mạc, đằm thắm của thể thơ lục bát, là niệm khúc về sự hy sinh của đồng đội bạn bè. Gần bảy mươi câu thơ của chương này viết trước mười ngàn ngôi mộ của đồng đội ở nghĩa trang liệt sĩ lớn nhất nước này như một lời khấn nguyện, lời nhắc nhủ cho những ai vội quay lưng với quá khứ. Người ta sinh ra, hầu trong một tư thế giống nhau, nhưng đến khi chết, nhất là cái chết trong chiến tranh có nhiều tư thế, nhiều hình thức khác nhau: “ Sống gian khổ, chết vô hình/ Khi cơn ác tính rập rình đón đưa/Khi trận mạc, lúc sa cơ/Thương binh chờ cứu, thuốc chưa kịp về/Khi rắn độc, lúc cây đè/ Luồn rừng đá đổ, vượt khe lũ dồn/ Dốc cao, vực thẳm, đường trơn/Sẩy chân chi dễ thoát cơn hiểm nghèo/ Bạn tôi nằm xuống bên đèo/Bạn tôi nằm xuống giữa chiều hành quân ”. Là người đã chứng kiến bao cái chết của đồng đội, tận tay chôn cất bao nhiêu người đã hy sinh, may mắn sống sót trở về sau cuộc chiến, Phạm Minh Tâm làm thơ để ghi lại chân dung đồng đội, gửi đến thế hệ sau. Theo tôi biết, anh đã nhiều lần tổ chức cho anh em đơn vị cũ, cùng với thân nhân, gia đình vào chiến trường xưa để tìm hài cốt đồng đội. Có người nói rằng sau khi nghỉ hưu, anh có hai nghề chính đó là làm thơ và tìm hài cốt đồng đội để trả món nợ tinh thần cho thế hệ mình, cho quê hương, đất nước và trả món nợ vật chất cho đồng đội, cho thân nhân gia đình họ. Thơ Phạm Minh Tâm là tiếng lòng, là phiên bản tâm hồn anh phản chiếu cuộc đời chinh chiến mà anh đã trải nghiệm, nên vừa tràn đầy cảm xúc, vừa dồn nén chất sống, nóng hổi hơi thở của chiến tranh. Tuy nhiên, về ngôn từ đôi khi còn thô mộc, thật thà như được lấy trực tiếp từ đời sống, chưa được chắt lọc gọt giũa. Về nghệ thuật kết cấu của trường ca, tôi tâm đắc với nhận xét của nhà thơ Hữu Thỉnh, khi đọc hai trường ca cùng viết về một chuỗi đề tài là “Ký ức Trường Sơn” và “Có một cuộc đời như thế” đại ý rằng, trường ca của anh thấm đẫm cảm xúc, nhưng giá như tháo cả hai tác phẩm ra rồi ghép lại thành một sẽ tạo thành một chỉnh thể nghệ thuật hoàn mỹ. Tôi nghĩ, anh nên lưu ý nhận xét này. PHẠM PHÚ PHONG