Đường vào bản

(QT) - Cách đây ba mươi lăm năm (1978) khi đang công tác tại Đài Phát thanh Bình Trị Thiên, tôi đã từng làm nhiệm vụ dẫn đường cho nhà văn Mai Văn Tấn (nay đã mất) lên các xã miền núi của huyện Vĩnh Linh để sưu tầm truyện cổ Vân Kiều. Đến cầu Khe Cáy, chúng tôi dừng lại hỏi đường đến bản Xung Phong để tìm gặp cụ Hồ Tamay, nguyên Chủ tịch đầu tiên của xã Vĩnh Khê sau khi được tái lập, người đang lưu giữ nhiều truyện cổ Vân Kiều. Khi chúng tôi đang loay hoay tìm đường vào bản thì gặp một chú bé người Vân Kiều đang chăn trâu trên bãi cỏ ven đường. Chú bé ở trần, chỉ mặc độc một chiếc quần cụt, người đen cháy, tóc đỏ quạch vì nắng, nhưng trông rất lanh lợi, nhất là đôi mắt to và sáng. Nhà văn Mai Văn Tấn, nguyên sĩ quan Công an vũ trang (nay là Bộ đội Biên phòng), nhiều năm hoạt động ở địa bàn miền núi Quảng Bình nên biết tiếng Vân Kiều đã hỏi chuyện chú bé. Chú bé tên là Pả Ngoan ở cùng bản với cụ Hồ Tamay. Biết chúng tôi tìm đường vào bản của mình, chú bé vui vẻ nhận lời và không quên xin chúng tôi thuốc lá để hút. Tôi móc gói thuốc rê mang theo trong túi xách đưa cho chú bé, chú quấn một điếu rõ to, châm lửa, hút lấy, hút để rồi nhoẻn miệng cười đầy khói và chỉ đường cho chúng tôi đi vào bản.

Bản làng vào hội - Ảnh: HỒ CẦU

Đó là một lối mòn gập ghềnh luồn dưới những khóm rừng còn sót lại sau chiến tranh, thi thoảng có vài hòn đá to, nhỏ nằm bên lối đi vương vãi tàn thuốc lá. Có lẽ đây là điểm nghỉ chân của người Vân Kiều khi đi đường. Cái tính khác biệt của người Vân Kiều về văn hóa giao thông được thể hiện trong từng thói quen đi đường. Hòn đá to để đặt gùi sắn, gùi ngô, gùi lúa, hòn đá nhỏ để ngồi nghỉ chân, hút thuốc, trao đổi tâm tình. Và những lối mòn luồn dưới những tán rừng, băng qua những con suối đã gắn bó bao số phận của đồng bào Vân Kiều với mọi nỗi buồn vui của kiếp người nơi xứ núi. Chúng tôi tụt dép lội qua một lòng suối hẹp, nhánh rẻ của Khe Cáy - con khe lớn nhất chảy qua đất Vĩnh Khê, đi vào bản. Đến đầu bản, chúng tôi hỏi tìm nhà cụ Hồ Tamay thì được một phụ nữ Vân Kiều dẫn đi, đó là bà Hồ Thị Lành, Chủ tịch Hội Phụ nữ đầu tiên của xã Vĩnh Khê, người được vinh dự cùng ông Hồ Ven thay mặt cho đồng bào Vân Kiều xã Vĩnh Khê tham gia đoàn đại biểu của đồng bào dân tộc thiểu số Quảng Trị ra Hà Nội gặp Bác Hồ vào năm 1957. Nhà cụ Hồ Tamay nằm ở giữa bản. Đó là một ngôi nhà sàn to mái lợp lá mây và trổ rất nhiều cửa sổ. Cụ Tamay đang ngồi đan gùi trên đầu cầu thang dừng tay hỏi vọng xuống bằng tiếng Kinh: - Pí Lành đang dẫn ai đến nhà tôi vậy? - Cán bộ văn hóa dưới huyện lên nớ! -Bà Lành trả lời. - Cán bộ văn hóa! Hân hạnh quá! Hân hạnh quá! Cụ Hồ Tamay vừa nói, vừa đứng dậy bước xuống cầu thang bắt tay nhà văn Mai Văn Tấn và mời chúng tôi lên nhà uống nước. Năm ấy cụ Hồ Tamay chừng trên bảy lăm tuổi, nhưng trông cụ còn khỏe mạnh và minh mẫn lắm. Tôi giới thiệu nhà văn Mai Văn Tấn, Tổng thư ký Hội văn nghệ Bình Trị Thiên lên xin gặp cụ để sưu tầm truyện cổ của người Vân Kiều. Nghe tôi giới thiệu xong, cụ Tamay im lặng hồi lâu rồi chậm rãi nói: - Truyện cổ của người Vân Kiều thì nhiều lắm đấy! Kể sao hết, nhớ được chuyện gì thì kể vậy thôi. Ngay như chuyện tôi lấy vợ đến mấy chục năm vẫn không có con mà vẫn được nhiều người gọi là “bố”, là “ông” cũng là một truyện cổ rồi còn gì. Tôi lấy vợ trước năm 1945. Năm 1945 cả hai vợ chồng đều vô du kích tham gia khởi nghĩa giành chính quyền. Năm 1946, xã Vĩnh Khê gồm toàn bộ miền núi huyện Vĩnh Linh (trừ Vĩnh Ô) được thành lập, tôi được bầu làm Phó Chủ tịch Ủy ban kháng chiến. Năm 1955, xã Vĩnh Khê tách ra thành một đơn vị hành chính trực thuộc UBHC khu vực Vĩnh Linh, tôi được bầu làm Chủ tịch xã. Mãi công tác cách mạng, tuổi già đến lúc nào không hay mà hai vợ chồng vẫn không có con, nên dân bản thường gọi đùa tôi là Tamay đun đấy. Đun” tiếng người Vân Kiều là “lâu”. Không có con mà ai cũng quý mến, cũng gọi là “bố”, là “ông” là vui rồi. Nói xong, cụ Tamay cười to và với tay lấy quả bầu khô đựng rượu nấu bằng men lá rót ra bát mời chúng tôi uống. Vừa uống cụ vừa chậm rãi tâm sự: - Đồng bào Vân Kiều đã tự nguyện đi theo Đảng, theo Bác Hồ để làm cách mạng đánh thắng thực dân Pháp, đế quốc Mỹ, góp phần giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Trong đánh Pháp, du kích Vĩnh Khê chuyển hàng chục tấn vũ khí từ Trảng Bụt (Quảng Bình) vào chiến khu Thủy Ba để trang bị cho lực lượng du kích các xã đồng bằng của hai huyện Gio Linh và Vĩnh Linh. Trong đánh Mỹ, lực lượng dân quân trực chiến của Vĩnh Khê bắn rơi 4 máy bay ném bom của Mỹ ở đồi Thi Ve, ở Cổ Kiềng, ở Ba Ngạn, ở ngã ba Đầu Đạn, bắt sống giặc lái, được Đảng, Nhà nước tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Nhất, hạng Nhì. Chú Hồ Ka, Xã đội trưởng hai lần được thưởng Huân chương Chiến công, được công nhận là Chiến sỹ Quyết thắng. Đến cái họ, cái chữ của người Vân Kiều cũng nhờ Bác Hồ cho đấy. Người Vân Kiều biết ơn Đảng, ơn Bác Hồ, ơn cách mạng nhiều lắm. Nhưng đến bây giờ, đất nước thống nhất mấy năm rồi nhưng đời sống của người Vân Kiều mình còn khổ. Không biết đến bao giờ xây được cái trường to để cho con em đồng bào Vân Kiều học cái chữ, cái trạm xá có bác sĩ để chữa bệnh cho dân bản, làm được cái đường rộng để vào bản...

Trở về từ nương rẫy -Ảnh: VÕ MINH HOÀN

Nói xong, cụ lập bập tra thuốc vào ống điếu rồi châm lửa hút và đưa mắt nhìn chúng tôi như thăm dò. Còn tôi và nhà văn Mai Văn Tấn lặng lẽ đưa mắt nhìn nhau bối rối như thấy mình là người có lỗi... Thế mà trở lại xã Vĩnh Khê lần này, tôi không khỏi ngạc nhiên trước những đổi thay trong đời sống sản xuất, sinh hoạt và văn hóa của đồng bào Vân Kiều. Trường học cao tầng, trạm xá có bác sĩ là người dân tộc, đường vào bản được bê tông hóa…cứ như trong truyền thuyết đã hiện về giữa đất rừng Vĩnh Khê. Mơ ước đời thường của cụ Hồ Tamay đã trở thành sự thật. Từ đói nghèo, lạc hậu, từ cam go, thiếu thốn do hậu quả của chiến tranh, dưới ánh sáng đường lối đổi mới của Đảng, được sự lãnh đạo trực tiếp của Huyện ủy Vĩnh Linh và Đảng bộ địa phương, xã Vĩnh Khê đã nỗ lực vươn lên trở thành địa phương đi đầu trong công tác xóa đói giảm nghèo và xây dựng nông thôn mới ở khu vực miền núi của huyện Vĩnh Linh. Những năm qua, huyện Vĩnh Linh đã ưu tiên đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng cho các xã miền núi của huyện, trong đó có xã Vĩnh Khê. Đối với hệ thống đường giao thông, bằng nguồn vốn hỗ trợ của Nhà nước thông qua các chương trình dự án như 135, 327, Tầm nhìn Thế giới, cùng với sự đóng góp ngày công lao động của dân, từ năm 2000 đến nay, xã Vĩnh Khê đã xây dựng được 6,5 km đường giao thông nông thôn. Đường vào bản không còn là những lối mòn gập ghềnh luồn dưới những tán rừng mà là những tuyến to rộng dễ dàng cho người và các loại xe máy lưu thông. Công cuộc đổi mới và hội nhập đã làm thay đổi cách nghĩ, cách làm, lối sống và thói quen sinh hoạt của người Vân Kiều, trong đó có văn hóa giao thông. Giờ đây, đường đến các thôn bản như Xung Phong, Khe Lương, Khe Cát, Bến Mưng, Khe Trằm, Đá Moọc đã được bê tông hóa khang trang, sạch đẹp, chẳng thua kém gì so với các xã đồng bằng. Sự tiến bộ của văn hóa giao thông đã mở ra cho xã miền núi Vĩnh Khê những khả năng mới để phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng tiềm lực quốc phòng, giữ vững an ninh chính trị và trật tự xã hội trên địa bàn. Tôi rất thích chạy xe máy trên những tuyến đường được bê tông hóa, hoặc đi bộ bên những bờ suối để chỉ một mình với thiên nhiên, ngắm nhìn những khu đồi bát úp từ Khe Cáy ngược lên Cổ Kiềng, đến đồi Thi Ve, băng qua ngã ba Đầu Đạn trơ trọi sỏi đá cách đây 35 năm giờ đã phủ kín màu xanh của cây cao su, rừng nguyên liệu và các loại cây ăn quả, cây màu lương thực. Đến nay, toàn xã Vĩnh Khê đã trồng được 300 ha cao su tiểu điền, 400 ha rừng nguyên liệu, trong đó có nhiều hộ đồng bào Vân Kiều đã đầu tư trồng cao su tiểu điền theo mô hình trang trại vườn rừng với diện tích từ 5- 15 ha cao su tiểu điền, 15- 20 ha rừng nguyên liệu. Và khi chạy xe máy trên những tuyến đường vào các thôn bản, tôi còn bắt gặp những thung lúa đang lên xanh. Các mẹ, các chị, các em trong các thôn bản đang chăm sóc lúa nói cười râm ran khắp cả cánh đồng. Trong những năm qua, cùng với việc đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, thông qua nguồn vốn của các chương trình dự án, xã Vĩnh Khê đã đầu tư xây dựng được một số công trình thủy lợi vừa và nhỏ như đập Khe Lương, đập Xung Phong, đập 327, tràn Bến Mưng để giải quyết nguồn nước cho sản xuất. Nhờ chủ động được nguồn nước, từ năm 2005 đến nay, hàng năm đồng bào Vân Kiều xã Vĩnh Khê đã đưa 35 ha ruộng choi khe vào sản xuất cây lúa nước. Đặc biệt được tập huấn kỹ thuật gieo thẳng và đầu tư thâm canh, nên đồng bào Vân Kiều xã Vĩnh Khê mỗi năm đã sản xuất được hai vụ lúa ăn chắc với năng suất 45 tạ/ha, sản lượng 250 tấn. Nhờ đầu tư thâm canh cây lúa nước, trồng thêm được nhiều loại cây màu lương thực, nên xã Vĩnh Khê đã đảm bảo ổn định lương thực trên địa bàn, giảm dần sự cứu trợ của nhà nước (trừ những năm bị thiên tai gây thiệt hại nghiêm trọng). Năm 2005, với những đóng góp xuất sắc trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, cùng với những thành tựu đạt được trong hòa bình xây dựng, Đảng bộ và nhân dân xã Vĩnh Khê đã được Đảng và Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND. Năm 2005, cũng là năm 100% hộ đồng bào dân tộc Vân Kiều có điện để dùng cho sinh hoạt và phục vụ sản xuất. Đặc biệt, xã Vĩnh Khê đã huy động mọi nguồn lực đầu tư xây dựng cơ sở vật chất để phát triển sự nghiệp giáo dục và chăm sóc sức khỏe cho đồng bào Vân Kiều. Đến nay, xã Vĩnh Khê đã hoàn thành chương trình cao tầng hóa trường học, kiên cố hóa trạm y tế và mua sắm nhiều trang thiết bị để phục vụ cho dạy và học, cũng như khám và chữa bệnh cho nhân dân. Đặc biệt, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, xã Vĩnh Khê đã đào tạo được nhiều thầy, cô giáo, y bác sĩ là người dân tộc để dạy “cái chữ”, đuổi “con bệnh” cho chính đồng bào dân tộc mình. Với những cố gắng trên, xã Vĩnh Khê đã được công nhân phổ cập tiểu học và hoàn thành chương trình xóa mù giai đoạn II, trạm y tế xã được công nhận đạt chuẩn quốc gia về y tế giai đoạn II. Điều làm tôi ngạc nhiên và rất mừng là chú bé Vân Kiều có cái tên Pả Ngoan mà tôi và nhà văn Mai Văn Tấn gặp 35 năm trước đã trở thành Bí thư chi bộ đảng bản Xung Phong, một điển hình sản xuất giỏi và giàu có nhất Vĩnh Khê. Chú bé Pả Ngoan đen cháy ngày nào nay có cái tên mới Hồ Ngọc Trai, chủ một trang trại vườn rừng với diện tích trên 26 ha gồm 8 ha cao su, 15 ha rừng nguyên liệu, 0,5 ha lúa nước, 3 hồ nuôi cá nước ngọt, 300 cây ăn quả. Để phục vụ cho sản xuất trang trại và bao tiêu sản phẩm cho dân bản, Hồ Ngọc Trai mua sắm 2 xe ô tô, 1 máy làm đất, 1 máy bơm nước, 1 máy vò, 1 máy chế biến nông sản. Hàng năm thu nhập từ cây cao su, rừng nguyên liệu, lúa nước, cá nước ngọt và hoạt động dịch vụ của gia đình Hồ Ngọc Trai trên dưới 1 tỷ đồng. Gặp lại tôi, Pả Ngoan nhận ra ngay và còn nhớ món thuốc rê tôi cho ngày nào, còn tôi thì phải nhờ lời giới thiệu của ông Hồ Văn Cường - Bí thư Đảng ủy xã mới nhận ra chú bé mà mình đã gặp 35 năm trước. Pả Ngoan đổi thay và mới mẻ như con người và đất rừng Vĩnh Khê hôm nay. Chú bé Vân Kiều đen cháy, lanh lợi ngày nào giờ trông mập mạp, cao lớn ra dáng một ông chủ trang trại. Trưa hôm ấy, Pả Ngoan mời chúng tôi về nhà chơi, nhân tiện giới thiệu nhà văn hóa bản Xung Phong vừa mới được khánh thành và đưa vào sử dụng. Điều làm tôi ngạc nhiên và xúc động khi vào thăm nhà văn hóa bản Xung Phong là ngoài các nhạc cụ truyền thống như cồng, chiêng, kèn khlui, đàn tre... trong tủ sách còn trưng bày nhiều cuốn truyện cổ Vân Kiều do nhà văn Mai Văn Tấn biên soạn. Chiều hôm ấy, sau khi dự lễ phát hành cuốn “Lịch sử Đảng bộ và nhân dân Vĩnh Khê giai đoạn 1930 - 2010” do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia ấn hành, tôi cùng các đồng chí trong Đảng ủy xã đến viếng Nghĩa trang liệt sĩ của xã và thắp hương lên phần mộ của cụ Hồ Tamay. Trước mộ cụ Hồ Tamay - con chim đầu đàn của đồng bào Vân Kiều xã Vĩnh Khê đi theo Đảng, Bác Hồ để làm cách mạng, tôi thầm nghĩ: “Ước mơ ngàn đời của dân tộc Vân Kiều, tâm nguyện cuối đời của cụ Hồ Tamay đến hôm nay đã trở thành sự thật. Chắc dưới suối vàng, cụ sẽ mỉm cười sung sướng trước những đổi thay của cuộc sống đồng bào dân tộc mình trên đất rừng Vĩnh Khê, nơi để lại nhiều dấu ấn trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn Mai Văn Tấn”. NGÔ NGUYÊN PHƯỚC