Công trình độc đáo, nghĩa tình hai quê

Có một công trình thủy lợi vô tiền khoáng hậu, độc đáo không thể tưởng tượng nhưng lại chưa được nhiều người biết đến. Đó là đập thủy lợi Bàu Nhum. Theo thông tin từ Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi tỉnh Quảng Trị: “Hồ Bàu Nhum, Vĩnh Linh, Quảng Trị là hồ chứa nước độc đáo duy nhất của Việt Nam. Đập cao trên 10 m, được đắp đồng chất bằng cát trắng. Hệ thống lấy nước và tràn là xi phon vắt qua mặt đập tưới cho 800 ha lúa của khu vực Vĩnh Linh trước đây, được xây dựng bằng thủ công giá thành rất thấp. Hoàn thành năm 1963, lại trải qua 10 năm chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ. Đến nay, đã nửa thế kỷ tồn tại vẫn bền vững, ổn định và phát huy hiệu quả”.

Đoàn cán bộ Sở Nông nghiệp và Môi trưởng tỉnh Quảng Trị khảo sát Bàu Nhum -Ảnh: P.X.D

Thông tin kích thích trí tò mò và sẽ càng thú vị hơn nếu biết đập nước nằm ở tỉnh Quảng Bình và cung cấp nguồn nước tưới cho đồng lúa Vĩnh Linh, Quảng Trị. Người viết đã nhiều lần đến đập nước này.

Đập nước kỳ lạ

Đúng ra, đập nước này được khai sinh từ thời Pháp thuộc, do tham sự công chánh là ông Nguyễn ước (sau này là Phó Ty Thủy lợi Vĩnh Linh) là tác giả. Mọi sự sẽ trôi qua và như thế chắc chẳng ai để ý đến đập nước này nếu như không xảy ra một sự cố bất ngờ và nghiêm trọng vào thời điểm nhạy cảm khi nước non chia cắt ở ngay Vĩ tuyến 17...

Kỹ sư Nguyễn Ty Niên (sinh năm 1939), hiện sống tại Hà Nội, nguyên Trưởng Ty Thủy lợi Vĩnh Linh, nguyên Cục trưởng Cục Đê điều, phòng chống lụt bão, Bộ Nông nghiệp và PTNT, nhớ lại: “Khi tôi vào nhận công tác vào năm 1962 thì vừa xảy ra sự cố hồ chứa nước Bàu Nhum với dung tích 1,5 triệu m3 nước, đập cao 5 m bị vỡ, làm ngập lụt một vùng và cát lấp hàng chục ha ruộng. Lúc đó, đài phát thanh bờ Nam suốt ngày rêu rao Vĩnh Linh để vỡ đập nhà trôi, người chết.

Ông Trần Đồng Chủ tịch Khu (Vĩnh Linh - NV) gọi tôi lên giao nhiệm vụ phải bằng mọi cách khôi phục lại công trình và đưa nước về tận cánh đồng Cổ Trai sát Cửa Tùng để thể hiện tính ưu việt của miền Bắc, làm yên lòng đồng bào bờ Nam giới tuyến”.

Một nhiệm vụ quả thực quá khó khăn, nặng nề trong tình thế dầu sôi lửa bỏng nhưng không còn con đường nào khác. Ông Nguyễn Ty Niên lập tức bắt tay vào nghiên cứu, nhưng hồ sơ hầu như chẳng có gì, chỉ có thực địa là đập cát bị vỡ.

Nhưng cùng từ đó, ông vỡ vạc: “Phát hiện một điều rất lạ là hồ chứa nước nằm trọn giữa vùng đồi cát mênh mông, khảo sát thấy có những phễu nước nằm trên dãy đồi cát trắng trùng trùng điệp điệp kéo ra sát biển, nên bước đầu tôi nhận định nguồn nước của hồ là do nước ngầm của dãy đồi cát trắng ven biển cung cấp...”.

Sau khi nhờ những nhà nghiên cứu chuyên ngành về địa chất ở Hà Nội hỗ trợ, kỹ sư Nguyễn Ty Niên nhận thấy cần phải tiếp bước người đi trước theo cách của mình: “Tôi nhận thấy công trình cũ xảy ra sự cố vỡ đập nhưng giải pháp công trình của người tiền nhiệm là sáng tạo, cần nghiên cứu bổ sung những hạn chế do đánh giá nguồn nước đến không chính xác nên nước tràn đập và kết cấu nước thân đập có thể là nguyên nhân gây vỡ hồ”.

Thế nhưng, quá trình thực hiện là khó hơn lên trời. Khi đưa bản thiết kế ra Hà Nội gặp các nhà quản lý, các nhà khoa học, hầu như không ai đồng tình vì một lý lẽ giản đơn: Trên thế giới không ai xây đập thủy lợi bằng cát cả, mà nếu có thì hoang tưởng hoặc lãng mạn mà thôi. Có người cũng ủng hộ nhưng lại không phê duyệt. Kỹ sư Nguyễn Ty Niên đành quay lại Vĩnh Linh báo cáo lãnh đạo Khu vực Vĩnh Linh.

Ông Trần Đồng, Chủ tịch Khu hỏi thẳng: “Bộ không duyệt, nhưng trước yêu cầu bức bách của nhiệm vụ chính trị vùng giới tuyến, anh là kỹ sư, anh có làm được không?”. Ông Niên đáp làm được, tin chắc sẽ thành công. Thế là, công việc được khẩn trương tiến hành, chủ yếu bằng thủ công. Dòng nước đã theo dòng kênh dài gần 30 km từ Quảng Bình vào tận Vĩnh Linh, về đến Cổ Trai tưới mát cho ruộng đồng.

Một góc đập thủy lợi Bàu Nhum -Ảnh: P.X.D

Bàu Nhum hôm nay

Bàu Nhum hôm nay nằm cạnh Quốc lộ1 thuộc địa phận xã Sen Thủy, huyện Lệ Thủy, vẫn cứ đẹp như tranh vẽ và ngời nên trong nắng, làm những người chứng kiến dịu mát hẳn trong nắng lửa gió Lào như thiêu như đốt.

Ông Nguyễn Ty Niên cho biết thêm: “Gần 50 năm sau khi tỉnh Quảng Trị đưa Ngân hàng châu Á đến hồ Bàu Nhum kiểm tra để vay vốn nâng cấp công trình, họ thốt lên: “Đi khắp thế giới mà chưa gặp một hồ chứa nước độc đáo và đẹp thế này!”.

Còn ông Hồ Xuân Hòe, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Quảng Trị cảm xúc: “Đây là một công trình độc đáo đến mức kỳ lạ. Hơn thế, nó còn là minh chứng cho tình nghĩa keo sơn giữa Quảng Bình với Quảng Trị. Điều này càng có ý nghĩa khi hai tỉnh về chung một nhà”.

Đúng vậy, trong bát cơm từ nhiều cánh đồng Vĩnh Linh, có đất, nước và cả tình người sâu nặng từ Quảng Bình muôn vàn thân thương, gần gũi.

Phạm Xuân Dũng