Cảnh báo, phát hiện sớm lừa đảo trên không gian mạng

Tình trạng lừa đảo công nghệ ngày càng diễn biến phức tạp và gây thiệt hại cho người dân. Hiện có một số công cụ công nghệ trợ giúp việc cảnh báo, phát hiện sớm các nguy cơ lừa đảo. Tuy nhiên, ý thức của người sử dụng vẫn là yếu tố tiên quyết.

Tiến sĩ Lê Quang Minh (Viện Công nghệ thông tin, Đại học Quốc gia Hà Nội) khuyến cáo người sử dụng tăng cường bảo mật các tài khoản mạng xã hội giúp phát hiện lừa đảo trên không gian mạng.

Để cảnh báo, phát hiện sớm tình trạng lừa đảo trên không gian mạng, hiện có một số sản phẩm công nghệ hỗ trợ như chongluadao.vn, một trang web của Trung tâm Giám sát an toàn không gian mạng quốc gia (NCSC). Đây là địa chỉ để người dùng truy cập và kiểm tra đường link có độc hại hay không. Ứng dụng Family safe tích hợp các giải pháp truy cập internet của nhà cung cấp VNPT. Một số sản phẩm cảnh báo của công ty an ninh mạng CyRadar, các sản phẩm này đã được tích hợp trên các hệ thống cảnh báo của công cụ trình duyệt web (browser).

Một ứng dụng hoàn toàn miễn phí được Hiệp hội An ninh mạng quốc gia (NCA) phát triển dành cho người sử dụng điện thoại thông minh là nTrust giúp phát hiện lừa đảo qua cuộc gọi, web bằng cách phát hiện các dấu hiệu lừa đảo thông qua kiểm tra số điện thoại, số tài khoản, đường link. Khi phát hiện bất cứ dấu hiệu nào về lừa đảo, người sử dụng có thể gửi thông tin nghi ngờ về trung tâm qua tính năng tích hợp sẵn có trên phần mềm.

Cơ chế hoạt động của các công cụ này thường là dựa trên các thuật toán học máy, trí tuệ nhân tạo và kết quả của sự tổng hợp từ các tên miền có nguy cơ giả mạo, từ cách tổ chức, cơ chế hoạt động của đường link.

Tiến sĩ Lê Quang Minh, Phó Viện trưởng Công nghệ thông tin, Đại học Quốc gia Hà Nội cho biết, các số sản phẩm công nghệ hỗ trợ phát hiện sớm tình trạng lừa đảo trên mạng thường chỉ được coi là các công cụ hữu hiệu đối với những người biết khi nào cần dùng.

Thí dụ, khi cảm nhận được có nguy cơ trước một đường link lạ thì sẽ sử dụng các công cụ đó để kiểm tra xem đường link mình được mời gọi đăng nhập có chứa mã độc hoặc chứa sẵn một cạm bẫy do hacker cài sẵn hay không.

Do đó, ở một góc độ nhất định, công cụ này không thật sự phổ biến trong người sử dụng thông thường, dù chúng vẫn được dùng và không ngừng được cập nhật để các cơ quan chức năng thu thập các nguy cơ, cảnh báo gửi tới người dùng và đưa ra khuyến cáo ngăn chặn trên các cửa sổ trình duyệt (browser) hay từ chính các nhà cung cấp dịch vụ internet.

Việc sử dụng các công cụ mạng xã hội, truy cập internet, tương tác trên môi trường số là nhu cầu cần thiết của người dân và nguy cơ mất an toàn thông tin, sập bẫy lừa đảo luôn hiện hữu.

Để giảm nguy cơ, chuyên gia Lê Quang Minh lưu ý một số điểm quan trọng. Đầu tiên phải tăng cường bảo mật tài khoản. Các tài khoản mạng xã hội như Facebook, Zalo, Viber, tài khoản email, tài khoản ngân hàng cần thiết phải được đặt xác thực tối thiểu hai yếu tố (2FA). Khi thiết lập chế độ xác thực hai yếu tố, nếu đăng nhập trên một thiết bị lạ, dù kẻ gian biết mật khẩu của người dùng thì cũng sẽ vẫn bị ứng dụng yêu cầu xác thực bằng mã OTP hoặc một cách xác thực thứ hai, khi đó người dùng có cơ hội ngăn chặn người lạ đổi mật khẩu hay truy cập trái phép vào tài khoản của mình.

Mật khẩu của các tài khoản đối với ứng dụng trên điện thoại cần được cập nhật, có chế độ đổi mật khẩu định kỳ, không để chung cùng một mật khẩu, mật khẩu phải đủ độ mạnh, để tăng tính an toàn. Người dùng tuyệt đối không bấm vào những đường link lạ, luôn có ý thức đề phòng trước những lời mời gọi hấp dẫn, có ý khơi gợi trí tò mò hay nhận được phần thưởng gì đó từ một tổ chức, cá nhân không quen biết.

Đối với máy tính, máy điện thoại, các thiết bị truy cập internet, người dùng cần lưu ý cập nhật phần mềm thường xuyên và dùng đúng cách sẽ giảm được tới 90% nguy cơ lỗ hổng từ phía phần mềm.

Lừa đảo trên không gian mạng đã và đang gây ra nhiều thiệt hại cho người sử dụng. Khảo sát của Hiệp hội An ninh mạng quốc gia cứ 220 người dùng smartphone có một người là nạn nhân của lừa đảo trực tuyến. Năm 2024 người dùng trong nước bị thiệt hại khoảng 18.900 tỷ đồng do mắc bẫy lừa đảo trực tuyến.

Cũng theo khảo sát, trong năm 2024 chỉ 4,46% số người được khảo sát không bị làm phiền bởi cuộc gọi rác (spam). Trong 95,54% còn lại, có 52,96% nhận trung bình vài cuộc gọi mỗi tháng, 42,58% nhận cuộc gọi rác hằng tuần.

Từ góc độ chuyên môn, chuyên gia Minh cho rằng, phần lớn các hình thức lừa đảo trên không gian mạng hiện nay không mang nhiều yếu tố công nghệ phức tạp, mà thực chất lại mang yếu tố tâm lý, cũng như sự tinh vi trong các kịch bản lừa đảo.

Một số kịch bản phổ biến được thường thấy của tội phạm bao gồm: Dụ dỗ người dùng tham gia các chiêu trò đầu tư giả, hứa hẹn các mức lợi nhuận cao; giả mạo danh tính cơ quan, giả mạo giao hàng, lừa đảo bằng hình thức thông tin trúng thưởng, khuyến mãi lớn...

Vì vậy, người sử dụng internet cần nâng cao nhận thức về các phương thức, hình thức lừa đảo trực tuyến trên môi trường số, thường xuyên chia sẻ, trao đổi nhận thức của mình với những người chung quanh để cùng nhau cảnh giác, đề phòng.

Đối với các cơ quan chức năng, để giúp người dân phòng chống các hình thức lừa đảo trên mạng thì việc quan trọng đầu tiên là tuyên truyền, bổ sung kiến thức kỹ năng tự bảo vệ cho người dân, phổ biến những nguy cơ mà yếu tố công nghệ dù không cao nhưng người dân vẫn dễ bị mắc lừa khi tham gia, tương tác trên môi trường số, đặc biệt là trên các công cụ mạng xã hội.

Quỳnh Vũ/Báo Nhân dân