Âm hưởng dân gian trong ca khúc nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ

(QT) - Mặc dù trước đây được biết Hoàng Thi Thơ (1929-2001) là một nhạc sĩ người Quảng Trị nhưng nhân đọc cuốn hồi ký “Tân Nhân & Xa khơi” (Nxb Lao Động, 2013) của NSƯT, ca sĩ Tân Nhân, người con làng Mai Xá, huyện Gio Linh-người đã thể hiện thành công nhất bài hát Xa khơi của nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ trước đây-và được biết thêm cuộc tình bi đát của chính ca sĩ với nhạc sĩ, nhất là phần cuối hồi ký có đăng lại đơn đề nghị gửi Bộ Văn hóa và Thông tin năm 2007 về việc công bố sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ tại Việt Nam; trên cơ sở tham khảo danh mục các bài hát của tác giả Hoàng Thi Thơ đã được cấp phép hiện nay của Cục Nghệ thuật Biểu diễn - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, xin nêu dẫn một số ca khúc tiêu biểu thấm đẫm âm điệu dân tộc đã đi vào lòng công chúng xưa và nay.

Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ thời trẻ - Ảnh: T.L

Trong sự nghiệp sáng tác của Hoàng Thi Thơ gồm trên 300 ca khúc thì mảng đề tài quê hương với “đồng xanh, lúa vàng, gió mát, trăng thanh” đã tạo nên một sắc màu, một âm điệu đặc trưng trong âm nhạc, vẽ nên một bức tranh thủy mạc gắn bó một thời với làng quê Việt Nam xinh đẹp, thanh bình. Có thể, ông đã sống qua một thuở thiếu thời tại làng Bích Khê xinh đẹp nên những nét đẹp của làng quê như một nét chủ đạo, có mặt hầu hết trong ca khúc về quê hương của ông. Cũng có thể xuất phát từ lòng yêu nước, yêu quê hương được hun đúc trong thời tham gia kháng chiến nên đề tài quê hương luôn là nét son trong toàn bộ sáng tác của ông…Tiêu biểu là chùm ca khúc: “ Gạo trắng trăng thanh ”, “Duyên quê ”, “ Trăng rụng xuống cầu ”, “ Rước tình về với quê hương ”…hay những ca khúc viết về những mối tình quê: “ Chuyện tình cô lái đò bến Hạ ”, “ Chuyện tình người trinh nữ tên Thi ”, “ Chuyện tình La Lan ”, “ Túp lều lý tưởng ”… Âm hưởng dân gian trong dòng nhạc quê hương của Hoàng Thi Thơ không hẳn là sự vận dụng cụ thể từ một làn điệu dân ca cụ thể nào, mà chất liệu ấy được tích hợp bằng những yếu tố sau: Tuyến giai điệu hình thành từ vị trí ngữ âm trong ca từ, đó là sự lên bổng xuống trầm của giai điệu đều khớp với các dấu giọng trong tiếng Việt, cộng với lời ca trữ tình nhưng mộc mạc như khúc ca dao, kèm theo là tiếng láy, tiếng đệm, tiếng đưa hơi đặc trưng của dân ca đã làm cho ca khúc bàng bạc màu sắc gió nội hương đồng, gần gũi với tâm hồn công chúng Việt Nam. Yếu tố này chúng ta thấy quán xuyên trong các ca khúc: “ Duyên quê ”, “ Mấy nhịp cầu tre ”, “ Gạo trắng trăng thanh ”… Mặc dù kiến thức âm nhạc cổ điển phương Tây đã được ông trau dồi thấu đáo nhưng trong ca khúc viết về quê hương, dân tộc thì ông đã kế thừa vốn nhạc cổ truyền, không lệ thuộc hoàn toàn vào cấu trúc hình thức âm nhạc phương Tây. Chẳng hạn trong phát triển giai điệu âm nhạc, nhạc sĩ thường hay sử dụng thủ pháp nhắc lại âm hình, nhất là thủ pháp mô phỏng, nên tiết chế được chất liệu để tập trung vào chủ đề, hình tượng âm nhạc đã đặt ra, tạo sự dễ nhớ, dễ hiểu cho người nghe như ca khúc “Chuyện tình cô lái đò bến Hạ”, “ Chuyện tình người trinh nữ tên Thi ”, “ Duyên quê ”… Dù ca khúc được cấu trúc bằng thể thức hai đoạn đơn, ba đoạn đơn theo lý thuyết âm nhạc phương Tây nhưng hầu như không chú trọng đến tính tương phản, đối tỉ giữa đoạn một và đoạn hai. Thủ pháp Hoàng Thi Thơ thường sử dụng là điệp câu, điệp đoạn, hay với thủ pháp mô phỏng theo kiểu sự chuyển hệ thang âm trong âm nhạc cổ truyền và thường là chuyển lên quãng bốn, nên màu sắc dân tộc rất đậm đà. Ngoài hai yếu tố bổ trợ trên, việc vận dụng thang 5 âm trong dân ca Việt Nam vào ca khúc mới, tác giả đã tạo nên sự gần gũi với nhạc ngữ dân tộc. Bởi thang âm là yếu tố chủ yếu mang lại âm hưởng dân gian trong ca khúc Hoàng Thi Thơ. Sự lựa chọn ngôn ngữ âm nhạc dân tộc trong sáng tác những năm 50 ở bối cảnh miền Nam quả thật là hiếm hoi. Nhưng trong số ít đó, không như Phạm Duy, Dương Thiệu Tước, Nguyễn Hữu Ba, Châu Kỳ…ông đã khéo kết hợp, lựa chọn, trang sức cho ca khúc mình những quãng đặc trưng trong thang 5 âm của các điệu hò, điệu lý…Dù không hoàn toàn xây dựng trên thang 5 âm nhưng tác giả khéo léo pha màu đậm hay nhạt khác nhau giữa thang âm bình quân phương Tây và thang âm dân tộc. Trong ca khúc “ Đám cưới trên đường quê hương ” tác giả sử dụng gần như chủ yếu là thang 5 âm: mi - son - la - si – rê. Âm bậc II: fa chỉ thoáng qua một lần vào cuối bài, còn âm đô hoàn toàn vắng bóng. Ca khúc “ Chuyện tình cô lái đò Bến Hạ”, trong câu 1 hình thành trên thang 5 âm: rê – fa – son – la – si – rê. Qua câu 2 có chuyển hệ thang âm nên phát sinh thêm chỉ 1 âm với vai trò lướt thoáng qua một lần là âm đô…Đó là cách pha trộn màu sắc mà âm hưởng 5 âm vẫn là chủ đạo, có thể thấy trong các ca khúc “ Duyên quê ”, “ Tình ca trên lúa ”, “ Gạo trắng trăng thanh ”, “ Trăng rụng xuống cầu”, “Mấy nhịp cầu tre”, “Rước tình về với quê hương”… Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sáng tác rất nhiều thể loại, kể cả những thể loại mang tính nghệ thuật cao như trường ca, nhạc cảnh, nhạc kịch, nhạc múa và nhạc phim…nhưng sống mãi với thời gian, tồn tại lâu bền trong lòng công chúng Việt Nam là thể loại ca khúc với dòng nhạc quê hương. Có một ai đó đã nhận xét: “…ông như nhà nhiếp ảnh tài ba đã ghi nhận toàn vẹn khung cảnh sinh hoạt đầy màu sắc, âm thanh và hồn tính của truyền thống dân tộc hiền hòa nhân ái”. Một nhà văn, đồng hương, đồng tộc với nhạc sĩ đã nhận xét: “…có lần nhân kỳ nghỉ hè về thăm làng, dự một buổi liên hoan văn nghệ ngoài bãi cỏ trước đình làng. Đêm trăng sáng, gái trai làng vui vẻ vỗ tay hát: “ Trong đêm trăng, tiếng chày khua. Ta hát vang trong đêm trường mênh mang. Vô đây em, dù trời khuya anh nhớ đưa em về ...Trong bối cảnh này, tôi bỗng nhận ra rằng bài “ Gạo trắng trăng thanh ” này dễ thương lạ lùng. Khó có nhạc sĩ nào tìm được một giai điệu thích hợp với tâm hồn mộc mạc của trai gái làng tôi hơn là những “Gạo trắng trăng thanh”, “ Trăng rụng xuống cầu ”, “ Duyên quê ” của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ. Thuở ấy nếu không có ông, không biết những người bạn trẻ của tôi ở làng Bích Khê sẽ hát nhạc gì?”. Điểm xuyết qua một vài yếu tố góp phần làm cho một số ca khúc quê hương của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ đậm đà âm hưởng dân gian trên quan điểm âm nhạc học. Dòng ca khúc đã đóng góp một màu sắc đặc trưng vào kho tàng ca khúc Việt Nam. Hy vọng sẽ có một chuyên khảo đầy đủ về sự nghiệp âm nhạc của ông, một nhạc sĩ quê hương Quảng Trị yêu thương. VĨNH PHÚC