“Thầy phù thủy” đến từ Hungary

(QT) - 24 tháng cùng sinh sống với đồng bào dân tộc thiểu số miền Tây Quảng Trị thực hiện đề tài “Thần linh, tổ tiên và thầy cúng người Bru - Vân Kiều ở dãy Trường Sơn” đã giúp cho Giáo sư, Nhà nhân học văn hóa - xã hội người Hungary Vargyas Gábor có thêm niềm đam mê nghiên cứu và tình yêu mãnh liệt với mảnh đất, con người nơi đây. Sau nhiều năm trở lại Quảng Trị, ông đã mang theo món quà vô giá để tặng huyện Hướng Hóa, nơi ông cho là quê hương thứ 2 của mình. Đó là 75 bức ảnh và cuốn sách lột tả vẻ đẹp sinh động về các phong tục, nghi lễ, nghi thức cổ xưa của người Bru - Vân Kiều do chính ông dày công thực hiện.

Trong buổi trưng bày ảnh tại Hướng Hóa, Giáo sư Vargyas Gábor luôn bên cạnh những người đã từng giúp đỡ mình trong công tác nghiên cứu từ 30 năm trước​

Hướng Linh - ngôi nhà ấm của Vargyas Gábor

Giáo sư Vargyas Gábor chuyên nghiên cứu về Đông Nam Á lục địa và Papua New Guinea. Ngoài những chuyến thực địa ngắn ngày, ông có những chuyến nghiên cứu sâu, kéo dài hằng năm trời. Tiêu biểu trong đó, từ năm 1985 - 1989 ông đã dừng chân tại vùng núi trung du Việt Nam, cụ thể là xã Hướng Linh, huyện Hướng Hóa để nghiên cứu về cuộc sống và văn hóa của cộng đồng người Bru - Vân Kiều. Đây là dự án nằm trong khuôn khổ hợp tác giữa Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và Nesprajzi Múzeum (Bảo tàng Dân tộc học) tại Budapest. Thời gian này, mặc dù chiến tranh đã kết thúc, nhưng ở Việt Nam vẫn còn rất nhiều khó khăn. Nhờ sự giúp đỡ, tạo điều kiện của Viện Hàn lâm Khoa học Việt Nam và Viện Hàn lâm Khoa học Hungary nên Vargyas Gábor có thể thực hiện việc nghiên cứu của mình một cách tốt đẹp tại Quảng Trị.

Hướng Linh, huyện Hướng Hóa là điểm chọn dừng chân nghiên cứu của vị giáo sư người Hungary. Ông đã ở lại trong một ngôi làng heo hút của người Vân Kiều trong suốt 24 tháng. “Ấn tượng ban đầu khi tôi đặt chân đến Hướng Linh là khung cảnh núi rừng ở đây như trong truyện cổ tích, rất lãng mạn. Tôi được gia đình Pả Toàn và Pỉ Toàn, người Vân Kiều, thôn Coóc cho tá túc dài ngày và trở thành thành viên của gia đình họ. Tôi đã sống, ăn, ngủ và làm việc, chia sẻ cùng họ niềm vui và nỗi buồn; học ngôn ngữ của họ và dành tất cả thời gian, sức lực để tìm hiểu về văn hóa Bru - Vân Kiều với góc nhìn của người trong cuộc. Để đến được ngôi làng này, tôi phải đi bộ cả ngày trên đường rừng và vượt qua sông trên những chiếc cầu treo rất nguy hiểm. Ở đó không có điện, đài hay ti vi, cửa hàng, bưu điện hoặc trạm y tế. Tuy nhiên, tôi nhanh chóng hòa nhập với cuộc sống của đồng bào nơi đây và ngày càng gắn bó với họ”, Giáo sư Vargyas Gábor chia sẻ. Trong suốt thời gian ở Hướng Linh, Giáo sư Vargyas Gábor đã bám sát mọi hoạt động sinh hoạt văn hóa dân tộc của người Bru - Vân Kiều để ghi chép, chụp lại những bức ảnh quý về đề tài thần linh, tổ tiên, thầy cúng mà hiếm ai có thể thực hiện được.

Quả thật, với điều kiện sinh hoạt thiếu thốn trăm bề lại sống thời gian khá dài ở Hướng Linh, vùng đất trước đây được cho là “rừng thiêng nước độc”, là một thách thức đối với những người nghiên cứu về dân tộc học, nhất là những người đến từ đất nước văn minh châu Âu. Tuy nhiên, với Giáo sư Vargyas Gábor thì ông lại cho rằng, những năm tháng ở Hướng Linh, chung sống với người Bru - Vân Kiều, được hòa mình vào thiên nhiên là thời gian đẹp nhất trong cuộc đời nghiên cứu của mình.

Công trình ý nghĩa

Để quảng bá hình ảnh Hungary tại Việt Nam và tăng cường công tác nghiên cứ khoa học giữa 2 nước, Bộ Ngoại giao và Kinh tế đối ngoại Hungary đã quyết định tổ chức triển lãm ảnh tại thành phố Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và tỉnh Quảng Trị với chủ đề “Thần linh, tổ tiên và thầy cúng người Bru - Vân Kiều ở dãy Trường Sơn” do tác giả Vargyas Gábor thực hiện. Sau khi tổ chức triển lãm ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, được sự cho phép của UBND tỉnh Quảng Trị, từ ngày 7 - 30/3/2019 huyện Hướng Hóa đã phối hợp với Đại sứ quán Hungary tổ chức trưng bày ảnh tại Nhà Văn hóa truyền thống dân tộc Vân Kiều - Pa Kô Hướng Hóa.

Sau 30 năm kể từ ngày rời xa Hướng Linh, Giáo sư Vargyas Gábor trở lại Việt Nam với kết quả đầu tư nghiên cứu về đời sống sinh hoạt của người Bru - Vân Kiều. Ông đem theo 75 tấm ảnh đủ kích cỡ do ông thực hiện trong thời gian ở Hướng Linh và trực tiếp tham gia bài trí ảnh một cách thẩm mĩ tại gian phòng rộng rãi của Nhà Văn hóa truyền thống dân tộc Vân Kiều - Pa Kô Hướng Hóa. Mỗi bức ảnh của vị giáo sư Hungary ghi lại mỗi khoảnh khắc của phong tục tập quán diễn ra của người Bru - Vân Kiều và được chú thích rõ ràng bằng 2 ngôn ngữ tiếng Việt và tiếng Anh. Phó Chủ tịch UBND huyện Hướng Hóa Phạm Trọng Hổ cho biết: “Những bức ảnh của Giáo sư Vargyas Gábor có nhiều sắc thái khác nhau, tạo nên một bức tranh sống động về đời sống tâm linh cũng như sinh hoạt thường nhật mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc của người Bru - Vân Kiều. Mặt khác, đây còn là một công trình nghiên cứu có ý nghĩa to lớn trong công cuộc bảo tồn, lưu giữ và phát huy các giá trị văn hóa di sản, các giá trị truyền thống của đồng bào dân tộc Bru-Vân Kiều Việt Nam nói chung và của đồng bào dân tộc Bru - Vân Kiều huyện Hướng Hóa nói riêng”. Bí thư thứ Nhất phụ trách về Văn hóa, Giáo dục và Báo chí, Đại sứ quán Hugary tại Hà Nội Bolat Aron cho rằng: “Công trình ảnh “Thần linh, tổ tiên và thầy cúng người Bru - Vân Kiều ở dãy Trường Sơn” có ý nghĩa quan trọng không chỉ đối với Việt Nam và Hungary mà còn là sự đóng góp to lớn vào giá trị phổ quát của văn hóa nhân loại. Vargyas Gábor là một cây đại thụ khoa học văn hóa, một nhà dân tộc học và một nhiếp ảnh gia xuất sắc. Chúng tôi đã giúp ông đem những bức ảnh về đúng nơi mà các bức ảnh này thuộc về nó”.

Món quà vô giá

Trở lại Hướng Hóa, việc đầu tiên mà Giáo sư Vargyas Gábor làm là tìm gặp những ân nhân đã cưu mang mình ngày ấy - gia đình Pả Toàn, Pỉ Toàn. 30 năm, thời gian không phải ít cho những ai ngày đêm mong mỏi được gặp lại người xưa, cảnh cũ. Ngày khai mạc trưng bày ảnh về đời sống văn hóa cộng đồng dân tộc Bru - Vân Kiều tại Hướng Hóa, nhiều người ấn tượng khi thấy Vargyas Gábor từ khi xuất hiện đến khi xong buổi khai mạc không lúc nào rời bước vợ chồng Pả Toàn, Pỉ Toàn. Đi đâu, làm gì ông cũng dắt tay họ đi cùng và trò chuyện với họ rất thân mật. “Dù lâu năm không gặp lại nhưng gia đình tôi và Vargyas Gábor vẫn không có cảm giác gì xa lạ. Ông ấy luôn thiện cảm, ân cần, chu đáo với mọi người như ngày xưa ở cùng nhà. Những ngày ở thôn Coóc, ông Vargyas Gábor làm việc rất nghiêm túc, việc gì ở bản ông cũng muốn biết, muốn tham gia. Khoảng cách giữa một người nước ngoài đến từ châu Âu và bản địa dần dần bị xóa bỏ trong chúng tôi. Dân bản luôn xem ông như một người Vân Kiều, sẵn sàng chia sẻ với ông những câu chuyện trong cuộc sống sinh hoạt, giúp ông nghiên cứu thuận lợi hơn. Chúng tôi thực sự xúc động bởi đến bây giờ khi gặp lại Vargyas Gábor vẫn còn nhớ rõ nhiều từ của người Vân Kiều. Ở bên ông, chúng tôi luôn có một niềm tin yêu về cuộc sống tốt đẹp hơn trong tương lai”, Pỉ Toàn chia sẻ.

Những bức ảnh về “Thần linh, tổ tiên và thầy cúng người Bru - Vân Kiều ở dãy Trường Sơn” sau khi đã trưng bày nhiều nơi trên thế giới và ở 2 thành phố lớn Việt Nam là Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và ở huyện Hướng Hóa, Giáo sư Vargyas Gábor quyết định trao tặng toàn bộ số ảnh này để trưng bày tại một ngôi nhà đẹp của người Bru- Vân Kiều đó là Nhà Văn hóa truyền thống dân tộc Vân Kiều - Pa Kô Hướng Hóa. Đây là món quà vô giá đối với địa phương. Tiến sĩ Óry Csaba, Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Hungary, Đại sứ quán Hungary tại Hà Nội nói về Giáo sư Vargyas Gábor một cách đầy kính trọng: “Vargyas Gábor, chúng ta có thể gọi ông là một “thầy phù thủy” thực thụ. Ông đã giúp chúng ta hiểu được những điều tưởng như vô lí về cuộc sống con người. Với sự giúp đỡ của người Bru - Vân Kiều, ông đã kể cho chúng ta biết chúng ta là ai. Chúng ta thực sự trân trọng ông vì điều đó”.

“Để phát huy tốt hơn nữa những giá trị của 75 bức ảnh vô cùng quý giá về “Thần linh, tổ tiên và thầy cúng người Bru - Vân Kiều ở dãy Trường Sơn”, huyện Hướng Hóa sẽ tiếp tục tổ chức trưng bày, triển lãm và lưu giữ bảo quản tốt tại Nhà Văn hóa truyền thống dân tộc Vân Kiều - Pa Kô, góp phần giới thiệu và tôn vinh các giá trị văn hóa tốt đẹp, làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về bộ ảnh để giới thiệu, quảng bá về đời sống văn hóa, các nghi thức, lễ nghi, phong tục truyền thống văn hóa có từ lâu đời của người Bru-Vân Kiều đến đồng bào và du khách, các nhà nghiên cứu quan tâm về bản sắc văn hóa của dân tộc Bru-Vân Kiều trên các phương tiện thông tin đại chúng”, Phó Chủ tịch UBND huyện Hướng Hóa Phạm Trọng Hổ cho biết thêm.

Kô Kăn Sương