Ngó sen - Thuốc chỉ huyết

(SK&ĐS) - Ngẫu tiết (còn có tên gọi là ngó sen) là thân rễ đốt (phần trong bùn) đã được phơi hay sấy khô của cây sen. Ngẫu tiết là vị thuốc được ghi đầu tiên trong sách Dược tính bản thảo.

Theo Đông y, ngẫu tiết có vị ngọt sáp, tính bình, quy vào các kinh can, phế và vị.

Y học hiện đại cũng đã phân tích thành phần trong ngẫu tiết thấy chứa chủ yếu là asparagin 2% acginin, trigonilin, tyrosin, esther phosphoric, glucoza, vitamin C, trigonelin và tannin...

Về dược lý, Đông y thấy ngẫu tiết thu liễm chỉ huyết, chủ trị các chứng thổ huyết, ho ra máu, niệu huyết, tiện huyết. Các y thư cổ có ghi "giải nhiệt độc, tiêu ứ huyết" (sách Nhật hoa tử bản thảo), huyết lâm, huyết lỵ, huyết băng (theo Bản thảo cương mục). Sách Bản thảo hội ngôn ghi: Ngẫu tiết là thuốc tiêu ứ huyết, chỉ huyết lộng hành. Thời Chân phương: Trị khái huyết, ẩu huyết, thổ huyết, tiện huyết, niệu huyết, lâm huyết, huyết băng. Cho vào tứ sinh ẩm gồm lá sen, trắc bá, ngải diệp, sinh địa các vị đều tươi và lượng như nhau, nấu lấy nước uống rất tốt. Sách Bản thảo cương mục thập di nói: Bột ngẫu tiết khai cách, bổ thận, hòa huyết mạch, tán ứ huyết, sinh tân huyết, người sản hậu và thổ huyết ăn rất tốt. Còn sách Bản thảo tái tân cũng nói: Lương huyết, dưỡng huyết, lợi thủy thông kinh.

Liều dùng trung bình từ 10-15g mỗi ngày, có thể sử dụng tới 30-60g/ngày trong các trường hợp giã lấy nước uống hoặc làm cao đơn hoàn tán. Thuốc dùng tươi tính bình, mát, tác dụng chỉ huyết tán ứ mạnh trong trường hợp xuất huyết do nhiệt. Ngẫu tiết sao than tính bình, hơi ôn, tác dụng thu liễm, chỉ huyết tốt, được sử dụng trị chứng xuất huyết mạn, cơ thể hư hàn.

Dược lý hiện đại cũng cho thấy rút ngắn thời gian chảy máu trên thực nghiệm. Sau khi ngẫu tiết đốt thành than làm cho lượng tannin và canxi trong thuốc tăng cao nên tác dụng cầm máu mạnh hơn.

Để tham khảo và áp dụng khi cần thiết, dưới đây xin giới thiệu những phương thuốc tiêu biểu trị bệnh từ ngẫu tiết.

Trị thổ huyết: Ngẫu tiết 20g, cuống sen 12g, sắc uống ngày 1 thang chia 2-3 lần trong ngày. Hoặc lấy ngẫu tiết giã nát vắt lấy nước cốt uống, cũng có thể hòa vào chút rượu rồi uống cũng tốt.

Trị lao phổi, ho ra máu, nôn ra máu: Ngẫu tiết 20g, hạn liên thảo 20g, bạch cập 16g, trắc bá diệp 16g, phơi hay sấy khô tán bột làm hoàn, mỗi lần uống 6-8g, ngày uống 3 lần.

Trị chảy nước mũi: Lấy ngẫu tiết tươi giã lấy nước nhỏ mũi.

Trị trĩ ra máu lâu ngày không khỏi: Ngẫu tiết 9g, bạch quả 15g, sắc uống ngày 1 thang chia 2-3 lần.

Trị tụ huyết nhãn tiền phòng: Ngẫu tiết 40g sắc uống ngày 2 thang, chia nhiều lần uống trong ngày, kết quả tốt.

BS. Hoàng Xuân Đại