Hình tượng mãng xà trên Cửu đỉnh và chuyện thần rắn giúp đỡ vua Gia Long

Trải qua 143 năm (1802 - 1945), Triều Nguyễn đã để lại nhiều công trình văn hóa có giá trị trên vùng đất Phú Xuân (cố đô Huế ngày nay). Một trong những công trình tiêu biểu trong tổng thể các giá trị văn hóa chính là Cửu đỉnh (9 cái đỉnh lớn). Cửu đỉnh được đặt tên theo miếu hiệu của các vua Triều Nguyễn, mỗi đỉnh ứng với một vị vua. Cửu đỉnh được vua Minh Mạng cho đúc vào năm 1835, đến năm 1837 thì hoàn thành. Tên gọi 9 đỉnh gồm: Cao đỉnh, Nhân đỉnh, Chương đỉnh, Anh đỉnh, Nghị đỉnh, Thuần đỉnh, Tuyên đỉnh, Dụ đỉnh và Huyền đỉnh.

Hình tượng mãng xà được khắc trên Cửu đỉnh

Cửu đỉnh là công trình vẫn còn nguyên vẹn được đặt trước Hiển Lâm Các, đối diện với Thế Miếu trong Đại nội Huế. Mỗi đỉnh khắc 17 hình ảnh khác nhau và có chú thích bằng chữ Hán, mỗi họa tiết không chỉ đơn thuần là những đường nét chạm khắc tinh tế mà đó còn là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Cửu đỉnh trong Đại nội Huế

Cửu đỉnh được coi là bách khoa thư về cuộc sống con người Việt Nam hồi nửa đầu thế kỷ XIX. Đây là di sản văn hóa quý hiếm, có giá trị nhiều mặt của Việt Nam. Đó còn là sản phẩm thể hiện đỉnh cao trong nghệ thuật đúc đồng của nước ta thế kỷ XIX. Trong nhiều họa tiết được khắc trên Cửu đỉnh, nổi bật là hình ảnh về mãng xà (rắn lớn) được thể hiện trên Huyền đỉnh.

Sách “Đại Nam thực lục” chép: “Trên Huyền đỉnh, khắc các hình: mưa, cầu vồng, núi Hoành Sơn, sông Tiền Hậu - Giang, sông Thao, con cà cuống, cây vải, cây tỏi, con mãng xà...”. Đặc biệt, trên Huyền đỉnh hình ảnh con mãng xà (rắn lớn) được thể hiện rất sinh động. Việc được chọn khắc trên Huyền đỉnh cho thấy con vật này có một vai trò quan trọng bởi 153 họa tiết được khắc trên Cửu đỉnh đều là những hình ảnh đặc trưng, được triều đình chọn lọc kỹ càng.

Theo nhà nghiên cứu Dương Phước Thu: Mãng xà, tức con rắn to, thuộc bộ có vảy. Nhiều sách chép là mãng vương xà (vua của loài rắn), theo quan niệm dân gian, rắn là vị thần (thần Lốt) ở miền sông nước.

Hình tượng mãng xà được khắc trên Huyền đỉnh

Mãng xà lớn nhất trong loài rắn nên gọi là vương xà; mắt nó tròn, mùa xuân và mùa đông ở trên cạn, mùa hạ và mùa thu ngâm mình dưới nước. Ở Việt Nam, những tỉnh có vùng bán sơn địa, nhiều sình lầy, đầm hồ, mãng xà thường ẩn cư. Thịt mãng xà có nhiều chất bổ, xương của nó được bào chế để làm thuốc chữa trị tê thấp, gân cốt, rất hiệu quả. Rắn (tỵ) được xếp đứng thứ sáu trong địa chi 12 con giáp.

Chuyện thần rắn giúp đỡ vua

Việc chọn hình ảnh mãng xà để khắc lên Huyền đỉnh cũng là một ngụ ý rất thâm sâu của vua Minh Mạng, bởi loài rắn đã có chỗ đứng trong lịch sử tồn tại của vương Triều Nguyễn mà cụ thể là liên quan đến vua Gia Long - vị vua đầu tiên của Triều Nguyễn, đồng thời là cha đẻ của vua Minh Mạng.

Nguyễn Ánh (vua Gia Long sau này) đã đánh đổ được nhà Tây Sơn để lập ra một vương triều thống nhất (Triều Nguyễn). Ngược lại lịch sử để thấy rằng, ngôi vị mà Gia Long dành được cũng phải đánh đổi bằng nhiều hiểm nguy. Nguyễn Ánh đã nhiều lần bị quân Tây Sơn truy kích, có lúc tưởng như không thể vượt qua nổi, phải bôn ba hết nơi này đến nơi khác, cuối cùng trải qua nhiều biến cố và sóng gió mới giành được chiến thắng.

Đặc biệt, trong những ngày bôn ba, để chống lại sự truy đuổi của nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh đã được rắn thần trợ giúp. Đó là khi Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn truy kích phải chạy đến mãi vùng biển Hà Tiên - Phú Quốc. Khi bị truy đuổi, Nguyễn Ánh và những người tùy tùng phải đi thuyền nhỏ ra Hà Tiên, Phú Quốc, trong đêm tối không trông thấy gì, tự nhiên có đàn rắn cõng thuyền vượt biển tới Hà Tiên.

Sách “Đại Nam thực lục – Đệ nhất kỷ”, quyển 1, trang 18 đã chép sự kiện này như sau: “Mùa hạ, năm 1782, vua đến Hà Tiên, đi thuyền nhỏ qua biển. Đêm tối không thấy rõ, ở gầm thuyền hình như có vật gì đội, tang tảng sáng nhìn ra thì đó là một đàn rắn. Người đi theo đều lấy làm sợ. Vua giục cứ đi, một lát thì đàn rắn đi mất”.

Sách “Đại Nam thực lục” ghi chép sự kiện vua Gia Long được thần rắn giúp đỡ

Có lẽ vua Minh Mạng đã dựa vào việc vua cha được rắn thần giúp đỡ trong những ngày gian khó mà cho chọn hình tượng con mãng xà để khắc lên Cửu đỉnh. Đó còn thể hiện được tinh thần dù là một người đứng trên tất cả để cai trị thiên hạ nhưng Minh Mạng vẫn không quên công ơn của vua cha cũng như những điều đã giúp vua cha vượt qua khó khăn. Sự tưởng nhớ đó thể hiện vua Minh Mạng là một vị vua có hiếu, luôn tưởng nhớ đến công ơn của vua cha.

Việc cho khắc hình ảnh con mãng xà trên Cửu đỉnh cũng là sự tri ân của vua Minh Mạng đối với thần rắn đã giúp vua Gia Long trong những ngày mà số phận của Triều Nguyễn đứng giữa ranh giới mong manh tồn tại hay không tồn tại. Dù sự kiện rắn thần hiện lên giúp đỡ Gia Long có hay không nhưng đối với vua Minh Mạng thì việc đó không quan trọng. Trong một thời điểm loạn lạc như vậy, bất cứ sự giúp đỡ nào cũng là điều mà nhà vua không bỏ qua.

Trong quan niệm của người phương Đông nói chung và người Việt Nam nói riêng, hình tượng con rắn không được thân thiện như những con vật khác. Nhiều người thường xem rắn là con vật nguy hiểm có thể đe dọa đến tính mạng. Sự kỳ thị của nhân gian đối với loài rắn là như vậy nhưng rắn vẫn chi phối nhiều trong đời sống xã hội, nhiều người vẫn dùng rắn ngâm rượu hay làm thuốc để chữa bệnh...

Với Vua Minh Mạng, rắn là ân nhân của Triều Nguyễn. Việc chọn mãng xà để khắc lên Huyền đỉnh trong Cửu đỉnh đã thể hiện vị trí quan trọng của loài vật này. Bởi có rất nhiều loài vật khác mặc dù được dân gian có quan niệm tốt hơn nhưng rắn vẫn được chọn để đại diện cho những điều tinh túy nhất.

Khắc Niên