Giữ mạch nguồn chảy mãi

(QT) - Hệ thống giếng cổ ở xã Gio An, huyện Gio Linh từ bao đời nay là niềm tự hào riêng có của người dân nơi đây về những công trình dẫn thủy được thiết kế khoa học, tiện dụng của những người thợ Chăm hàng ngàn năm trước để lại. Giữ gìn, phát huy hiệu quả những công trình thủy lợi cổ quý giá này để con cháu đời sau còn được biết đến chính là mong ước của không chỉ người dân Gio An mà còn là tâm huyết của những người làm công tác bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.

Giếng cổ Gio An là điểm đến lý thú với du khách gần xa

Những bậc thang bằng đá dẫn lối xuống giếng Đào khiến du khách lần đầu tiên đặt chân đến đây đều có chung cảm giác bị mê hoặc bởi khung cảnh quá đỗi thanh bình, tĩnh lặng. Giếng Đào vốn đã bị xuống cấp nhưng đã được Trung tâm Bảo tồn di tích và danh thắng tỉnh đầu tư tôn tạo năm 2015. Các hạng mục được trùng tu gồm đường dẫn xuống giếng, bể lắng, máng dẫn nước, bể chứa và hệ thống mương dẫn nước sản xuất. Tất cả các hạng mục này đều được sắp xếp bằng đá mồ côi nguyên khối, không được ghè đẽo, tác động vào đá nhằm trả lại vẻ đẹp tự nhiên nguyên sơ vốn có cho giếng Đào.

Hướng dẫn viên đặc biệt dẫn chúng tôi thưởng ngoạn hệ thống giếng cổ của Gio An là anh Trần Bình, cán bộ UBND xã Gio An, người am hiểu tường tận giá trị văn hóa của giếng cổ quê mình. Theo anh Bình, hệ thống 14 công trình giếng cổ ở đây không đơn thuần là giếng thường thấy như ở các miền quê khác, mà đều nằm ở chân sườn các quả đồi đất đỏ bazan lớn, được người xưa tạo thành nhờ kỹ thuật lắp ghép, kè đá để khai thác các mạch nước ngầm trong lòng đồi. Các giếng cổ được gọi tên độc đáo như giếng Dưới, giếng Búng, giếng Côi, giếng Tép, giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai thôn Hảo Sơn, giếng Trạng, giếng Đào ở thôn An Nha; giếng Gái 1, Gái 2, giếng Nậy thôn An Hướng, giếng Máng thôn Long Sơn, giếng Pheo thôn Tân Văn. Về mặt cấu trúc, giếng cổ được chia thành ba dạng, một dạng giếng có bể lắng và máng dẫn ở thôn An Nha như giếng Kình, giếng Trạng, giếng Đào...

Đây là công trình liên hoàn rất quy mô, đòi hỏi sự tính toán kỹ thuật rất cao và chế tác đá công phu. Mỗi hệ thống giếng có ba bậc. Bậc cao nhất là bãi hứng nước, bãi này rất rộng, có nơi hàng trăm mét vuông, xếp bằng đá cuội lớn, rất cứng. Từ bãi hứng này, nước chảy qua các máng, được đẽo từ đá tổ ong màu đen. Theo người dân kể lại, để làm một cái máng nước bằng đá như thế phải cần đến 10 trai tráng lực lưỡng làng An Nha đã phải ghè, đẽo, mài một hòn đá lớn hàng năm trời mới được. Từ các máng, nước chảy xuống bậc thứ 2, gọi là giếng.

Giếng Đào đã được tôn tạo

Giếng này sâu hơn 1m, xếp bằng đá cuội lớn. Tiếp theo bể chứa là mương dẫn nước vào các ruộng bên dưới. Dạng thứ hai là những giếng được xây dựng ít công phu hơn, chỉ là những bể chứa được đào sâu và xếp bằng đá cuội lớn ngay cửa mạch nước trong sườn đồi trực tiếp chảy ra, làm cho giếng luôn đầy và mát lạnh. Đó là các giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai, giếng Dưới...ở thôn Hảo Sơn. Từ loại giếng này, nước có lối thoát, chảy xuống các ruộng rau xà lách xoong phía dưới, tạo nên thứ rau đặc sản riêng có của vùng đất Gio An. Dạng thứ ba là giếng đào và đặt nổi lên những khối đá được chế tác thành hình trụ rỗng.

Đây là kỹ thuật khai thác nước dựa trên nguyên tắc bình thông nhau: Các ống đá được xếp chồng và nâng mặt nước trong lòng giếng cao hẳn lên tạo nên một độ chênh so với mặt bằng của mương dẫn nước sẽ theo các lỗ khoét trên thành giếng để tràn ra ngoài. Năm 2001, hệ thống giếng cổ ở xã Gio An được Bộ VHTT&DL công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia. Với sự tác động lâu dài của thời gian, thiên nhiên và con người nên nhiều giếng cổ ở đây đã dần xuống cấp, hư hại.

Anh Trần Bình cho biết, năm 2016, giếng Trạng đã được đầu tư tu tạo, dự kiến trong năm 2017 các đơn vị chức năng sẽ phục hồi con đường về giếng Pheo, năm 2018 sẽ phục hồi giếng máng Long Sơn và những năm tiếp theo là làm các giếng ở làng An Hướng để phục vụ nhu cầu tham quan, sinh hoạt của người dân. Có thể thấy hệ thống giếng cổ ngàn năm tuổi ở Gio An có lợi thế nằm trên đường 75 liên hoàn với tuyến đường kết nối các địa điểm di tích lịch sử như Cồn Tiên, Dốc Miếu, Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Trường Sơn.

Tuy vậy, để đưa hệ thống giếng cổ Gio An vào khai thác du lịch, bất cập nhất là đường sá đi lại khó khăn, địa điểm các giếng khá dàn trải, phân bổ ở các thôn khác nhau, như từ giếng Trạng đến giếng Đào cách nhau khá xa nên không thuận lợi cho du khách. Với điều kiện thực tế như hiện nay, địa điểm này khá thích hợp với xu hướng du lịch phượt, chủ yếu dành cho giới trẻ. Cũng theo anh Bình, những năm trở lại đây địa phương đón khá nhiều lượng khách du lịch theo hình thức này, họ tổ chức thành từng nhóm chủ yếu đi bằng phương tiện xe máy đến thăm thú, tìm hiểu hệ thống các giếng cổ, cắm trại nghỉ ngơi trong ngày.

“Người dân địa phương rất cởi mở và nhiệt tình mời gọi du khách gần xa về tham quan hệ thống giếng cổ ở Gio An, tìm hiểu câu chuyện về cách thức làm giếng của cha ông từ hàng ngàn năm trước. Tuy vậy, trong điều kiện chưa tổ chức được các dịch vụ phục vụ địa điểm du lịch, chúng tôi mong muốn du khách khi đến đây thưởng lãm vẻ đẹp của các giếng cổ cần nêu cao ý thức giữ gìn môi trường chung để cảnh quan luôn sạch, đẹp”, anh Trần Bình chia sẻ thêm.

Thanh Trúc