Đối thoại nâng tầm vóc Ông già làng Mai

Tôi đã hơn một lần viết về thầy Trương Quang Đệ (TQĐ) và những tác phẩm của ông, vậy mà thật bất ngờ trước cuộc “ra quân” của Ông già làng Mai Xá ở tuổi cửu tuần với 3 cuốn sách: “Balzac và cô thợ may bé nhỏ”, Tiểu thuyết của Dai Sijie, nhà văn Pháp gốc Trung Quốc đoạt giải thưởng văn học Fermina (Pháp) năm 2023 (NXB Đà Nẵng, Tháng 12/2024); cuốn “Đối thoại giữa các thế hệ” (NXB Thuận Hóa, 2025) và tập truyện “ Một giấc mơ qua hai thế kỷ” (NXB Phụ nữ Việt Nam, 2025).

Cũng nên kể thêm cuốn “Không có bản sắc văn hoá ” của François Jullien, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật phát hành cuối năm 12/2023. Tôi kể thêm cuốn sách dịch này vi François Jullien là một triết gia Pháp nổi tiếng, tác giả của nhiều cuốn sách gây tranh cãi và lần này, chỉ đọc nhan đề đã thấy tính “thách thức” dư luận; vậy nhưng đọc và suy ngẫm kỹ, sẽ nhận ra triết gia người Pháp có căn cứ để đặt vấn đề tưởng như “ngược đời”; Có dịp, tôi sẽ giới thiệu kỹ hơn về cuốn sách độc đáo này. Điều thú vị là 5 năm trước, NXB Đại học Huế đã in, phát hành cuốn sách trong diện hẹp; việc NXB Chính trị Quốc gia Sự thật in, cho phát hành rộng rãi là một dấu hiệu tích cực về sự thông thoáng tư tưởng.

Chân dung thầy Trương Quang Đệ - Ảnh: NKP

Trong chùm sách mới này của TQĐ, cuốn “Đối thoại giữa các thế hệ” (ĐT) thuộc thể loại hiếm, bao gồm những cuộc trò chuyện, phỏng vấn giữa tác giả và nhiều lớp người, nhiều thế hệ về rất nhiều đề tài, nên nội dung cực kỳ phong phú, có hàm lượng trí tuệ cao. Chỉ cần “điểm danh” các tên tuổi cùng trò chuyện với tác giả, bạn đọc đã có thể hình dung cuốn sách chạm đến rất nhiều vấn đề được xã hội quan tâm: Đạo diễn-nhà văn Nguyễn Thị Xuân Phượng, tác giả cuốn hồi ký nổi tiếng “Gánh gánh gồng gồng”, người đã mang tranh Việt Nam đến nhiều nước trên thế giới, nhà thơ-nhà nghiên cứu tâm lý Hoàng Thụy Hưng, thầy Đỗ Trinh Huệ – nguyên Chủ nhiệm khoa Pháp ngữ Đại học Sư phạm Huế, tác giả bộ sách về linh mục-nhà văn hóa L. Cardiere, Nguyễn Thị Ngọc Hải – nhà văn, nhả báo, tác giả cuốn sách về nhà tình báo Phạm Xuân Ẩn, Trần Văn Công, Giám đốc Trung tâm Pháp ngữ châu Á – Thái Bình Dương, Nguyễn Lân Trung, Nguyên Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Ngoại ngữ Hà Nội và nhiều vị trí quan trọng trong các đoàn thể xã hội (như Chủ tịch Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội Hữu nghị Pháp-Việt...), Trần Đình Hằng – Phân viện trưởng Phân viện Văn hoá Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam tại Huế, Lê Hoàng Linh, nhà giáo dục và hoạch định tài chính cá nhân...

Xin lỗi không dẫn hết danh sách để tránh bị trách dài dòng; hơn nữa, cho đến hôm nay, tôi “ngộ” ra một phẩm chất của TQĐ – nhân vật chính của cuốn sách: nếu tôi không nhâm, TQĐ không có một danh hiệu “đính kèm” nào hết! Không NGUT hay NGND, cũng không PGS hay GS chỉ cả! Trong thời đại không ít người chạy chức chạy quyền, mua danh bán tước, một nhân cách không ham danh lợi, một thầy giáo mà cái thực vượt quá cái danh như TQĐ đã tạo nên sức hút đối với nhiều thế hệ – trong đó có không it trí thức ở các trường đại học, các Viện nghiên cứu trong cả nước. Và như thế, những cuộc đối thoại đã nâng tầm vóc người con làng Mai Xá bên sông Thạch Hãn ở cái tuổi càng không màng chi danh lợi.

Đây là điều TQĐ không hề nghĩ đến khi làm cuốn sách này. Trong “Đôi lời tự sự” mở đầu cuốn sách, TQĐ viết: “Cuốn sách này xuất phát từ ý tưởng của một bạn trẻ muốn tìm hiểu cuộc sống của các thế hệ trước để xây dựng lối sống mới thích hợp với mình [...] Những người tham gia các cuộc trò chuyện thuộc các thế hệ khác nhau đều có một suy nghĩ giống nhau là thành tựu trong đời của một con người phần lớn là do người đó quyết định chứ không nhờ vả vào ai...”

Như vậy, bạn đọc có thể tiếp nhận được từ cuốn sách này những kinh nghiệm sống của một con người từng trải. Con người đó đã được TS Trần Đình Hằng “đúc kết” trong “Lời giới thiệu” cuốn sách như sau:

“...Có thể tư chất và khí chất được kế thừa từ gia phong – gia giáo được tiếp biến uyển chuyển giữa cựu học và tân học đã giúp Thầy tự tin, nhiệt huyết xâm nhập những khoảng trống từ quê lên tỉnh, ra Bắc, qua châu Phi, tới nước Pháp rồi trở về, gắn bó với môi trường đại học từ Hà Nội, vào Huế rồi Thành phố Hồ Chí Minh. Cốt cách ấy , phong thái ấy vừa lịch lãm khiêm nhường nhưng cũng rất cương cường... Thầy luôn đầy nghị lực, đi vào những khoảng trống để kết nối, giảm thiểu khoảng cách, theo chiều đồng đại giữa những con người cá nhân và con người xã hội, những lằn ranh vùng miền và cả quốc gia, dân tộc, tôn giáo...”

Bạn đọc có thể thấy rõ điều này khi đọc những trang ghi lại cuộc đối thoại giữa TQĐ với phóng viên Nội san Ngữ văn nước ngoài từ năm 1987 (Bài này đã được Trường Đại học Sư phạm Huế và T.P Hồ Chí Minh in). Là một thầy giáo từng giảng dạy ở các môi trường khác nhau, nhiều trang của cuốn sách này đề cập đến hàng loạt vấn đề của ngành giáo dục, nhưng trong cuộc đối thoại tôi vừa dẫn , đúng là TQĐ đã vượt qua “những lằn ranh vùng miền và cả quốc gia, dân tộc, tôn giáo...” khi ông thú nhận “tôi đi chệch ra khỏi hướng quen thuộc, tôi giới thiệu Descartes với tư cách triết gia với nhiều lý do...” Xin không đi sâu vào “chuyên môn”, chỉ dẫn một câu về triết gia Descartes (1596-1650) của nhà triết học Nga Y.Liatker mà TQĐ nói với phóng viên: “Descartes là người đương thời với chúng ta... ông không bao giờ già...” Vậy mà “thật đáng tiếc, ở nước ta, tư tưởng Descartes còn khá lu mờ, ít được quan tâm”.

Chính vì thế, TQĐ viết cuốn sách “Descartes và tư duy khoa học” dành cho nhiều lớp người, chứ không chỉ là trí thức, với mong muốn, trong khi “chúng ta đang xây dựng một thế giới hiện đại [...] Chúng ta phải dựa vào chủ nghĩa duy lý và đoạn tuyệt hẳn với với mọi biểu hiện của sự cuồng tín, niềm tin mù quáng, kinh nghiệm chủ nghĩa , duy ý chí và cả sự phiêu lưu, những tật xấu đã hoành hành khá lâu trong xã hội chúng ta.”

Chỉ trích một câu thôi, đã thấy tính cách “cương cường” của một thầy giáo được rất nhiều bạn đồng nghiệp – trong các bài viết phần sau cuốn sách, đã tỏ lòng cảm phục về sự nhã nhặn, khiêm nhường trong đối nhân xử thế.

Như đã viết ở trên, có quá nhiều vấn đề mà cuốn sách đề cập đến, không thể trích dẫn hết; chỉ giới thiệu thêm một “lời giải” về cách lựa chọn trước bước ngoặt cuộc đời mà TQĐ đã “bật mí” khi trả lời câu hỏi của cô giáo trẻ Hoàng Liên rằng: Vì sao ban đầu ông là một thầy giáo dạy Toán, lại chuyển sang dạy tiếng Pháp; TQĐ đã trả lời:

“À,, cái này đúng là cái hậu của một suy nghĩ lâu dài. Cái thời ông là sinh viên thì cứ suy nghĩ: Cách đóng góp tốt nhất cho đất nước là cái gì?... Sau đó, ông đi châu Phi dạy Toán, nhưng mà bằng tiếng Pháp. Thế rồi đến khi về,, Bộ Giáo dục chuyển đổi qua tiếng Pháp. Vì sao? Vi ông có tiếng Pháp hiện đại [...] Không có ai tin là ông đi dạy được tiếng Pháp. Thêm nữa là người ta ngại ngoại ngữ lắm... Lúc đó ông nghĩ thế này. Mình mà làm bên Toán, thì đóng góp cho đất nước ít thôi; nhưng nếu mình nhảy sang Ngoại ngữ sẽ đóng góp rất lớn. Vì sao? Vì lúc ấy đất nước đang còn đóng cửa, khép kín, chỉ có ngoại ngữ mới mở cửa được...”

TQĐ còn kể một số chi tiết... rất vui, như hồi đó, do cán bộ ta không có ngoại ngữ, nên có lần thầy dạy tiếng Anh phải đóng vai.. đại tá để gặp phái đoàn Mỹ!...

Thế đó. Đúng là hôm nay Đất nước ta đã sang trang sử mới, nhưng ý thức chọn việc làm vì lợi ích của đất nước thì đó là một phẩm chất cao quý đối với mọi thời đại, đồng thời cũng là bài học quý cho lớp trẻ hôm nay.

Trong cuốn sách mới của TQĐ có rất nhiều “bài học” như thế. Có thể gọi đây là một “tài sản” quý mà ông lão làng Mai 90 Xuân muốn được bàn giao cho hậu thế; và tôi hình dung, những “bài học” đó, cũng ví như là trữ lượng nhựa của một cây thông đại thụ chưa được khai thác, nên phải tìm cách tỏa hương thơm cho thiên hạ cùng được thưởng thức...

Nguyễn Khắc Phê