Ấm áp hương xuân cùng bánh ayỡh

(QT)- Đầu năm mới, chúng tôi có dịp cùng gia đình anh Hồ Văn Kiên và chị Hồ Thị Dên, ở thôn Xari, xã Hướng Phùng, huyện Hướng Hóa làm bánh ayỡh (người Kinh gọi là bánh dày), được hòa mình với bà con trong không khí vui tươi, phấn khởi đón tết và kỳ vọng vào một năm mới an lành.

Chú thích hình ảnh...

Buổi sáng hôm ấy, trên ngôi nhà sàn giản dị của vợ chồng anh Kiên, chúng tôi được tận mắt chứng kiến cảnh chị Dên làm bánh ayỡh. Trước hết, chị chuẩn bị sẵn nguyên liệu gồm 10 long nếp rẫy loại ngon nhất, 2 long mè đen và một ít muối bột; dụng cụ làm bánh gồm cối và chày gỗ, a điên (mâm). Nếp trước khi đưa vào nấu được chị đãi sạch, ngâm qua một đêm. Chị trộn mè đen với một ít muối rồi cho lên bếp than rang đều, giữ lửa vừa, đến khi nào mè tỏa mùi thơm phức thì ngừng rang. Hồi hộp nhất là khi cùng chị ngồi dưới sàn bếp để hoong xôi, đợi xôi chín trong tiết trời hơi lạnh đầu xuân. Sau gần một giờ đồng hồ, xôi chín, chị Dên cho vào cối để giã. Anh Kiên được phân công phụ trách khâu giã bánh vì đây là công đoạn cần đến người có sức khỏe dẻo dai. Quá trình chồng giã xôi, chị Dên đứng cạnh bên cho mè đen vào cối cùng với xôi. Chị luôn kiểm tra xem xôi và mè đen được giã đều hay chưa, khi tất cả có màu đen sẫm và nhuyễn thì chị ra hiệu cho chồng ngừng tay.

Sau gần 1 tiếng bánh được giã xong, vợ chồng chị cho bánh vào khuôn (a điên - có thể dùng mâm nhôm, đồng) đến khi nào bánh được vun đều, tròn trịa theo vành khuôn thì thôi. Sau khi bánh ayỡh được làm xong, anh Kiên làm gà, nấu xôi, chuẩn bị 1 chai rượu ngon đặt lên mâm cơm ở sàn nhà trung tâm để làm phong tục cảm ơn và báo cáo với tổ tiên, trời, đất về tình hình làm ăn một năm qua trước sự chứng kiến của già làng và tất cả các thành viên trong gia đình. Sau đó, mọi người xin phép già làng được cắt bánh ayỡh. Khách đến nhà được anh Kiên mời thưởng thức bánh trước. Bánh ăn ngay lúc này vẫn còn nóng ấm, có vị bùi của xôi, mè và vị mặn của muối hòa quyện vào nhau. Đến lúc chia tay, chủ nhà còn cắt tặng chúng tôi mỗi người 2 miếng bánh gói về. “Bất cứ khách nào đến nhà của người Vân Kiều dịp tết cũng sẽ được mời bánh ayỡh, khi về sẽ được tặng 2 miếng bánh vì chúng tôi quan niệm đi đâu, làm gì cũng phải có cặp, có đôi. 2 miếng bánh ayỡh tượng trưng cho tình vợ chồng gắn bó, thủy chung là vậy”, anh Kiên nói.

Bao đời nay, cứ vào dịp lễ, tết, cưới, hỏi..., các gia đình người Vân Kiều ở miền Tây Quảng Trị lại sum vầy làm bánh ayỡh - loại bánh truyền thống của dân tộc mình để thưởng thức và làm quà biếu cho khách quý. Đây là nét đẹp văn hóa mà người dân nơi đây luôn gìn giữ và phát huy. Theo già làng Hồ Văn Phúc thì bánh ayỡh không chỉ là thực phẩm được chế biến từ bàn tay tài tình của người Vân Kiều mà còn là biểu tượng tâm linh về trời đất. Ông cho rằng, lúa tẻ hay lúa nếp đều do chính thần đất, thần mặt trời, mặt trăng ban tặng cho con người, mỗi người phải có trách nhiệm gìn giữ và trân quý những hạt ngọc quý báu ấy. Vì thế, bánh Ayỡh thường xuất hiện nhiều nhất ở các dịp lễ mừng lúa mới diễn ra vào những ngày trung tuần tháng 12 âm lịch của người Vân Kiều. Bánh ayỡh tuyệt đối không sử dụng trong đám ma và không làm bánh vào ban đêm. Trong các lễ hội lớn, người ta có thể sử dụng bánh này ăn kèm thịt nướng với rau rừng. Ngoài ra, bánh có thể gói kĩ và cất giữ trong một khoảng thời gian khá lâu (trước khi sử dụng thì gọt bỏ phần ngoài, ngâm với nước cho bánh nở ra rồi đem nướng bánh trên lửa than hoặc rán cho bánh hơi vàng, giòn là được). Lúc này, người ăn bánh vẫn cảm nhận được vị bùi của mè, vị ngọt của nếp và mùi thơm dịu nhẹ của bánh ayỡh.