QTO - Mối duyên nợ với đề tài nữ giới của nhà văn Nguyễn Thị Lê Na có thể nói xuyên suốt từ tập truyện ngắn đầu tay Bến mê (2007) tiếp nối qua Đắng ngọt đàn bà (2018) và được triển khai đầy đặn trong Bể người thăm thẳm (2025).

Nếu Bến mê là cánh cửa đầu tiên khai lộ ám ảnh nội tâm về sự giằng xé và khao khát thoát ly khỏi những ràng buộc hôn nhân truyền thống thì Đắng ngọt đàn bà đánh dấu bước chuyển trong cách tiếp cận hiện thực, trực diện trưng ra những thăng trầm mái ấm, những va đập nghiệt ngã đời sống và minh định bản lĩnh, cá tính độc lập của người nữ trên con đường kiếm tìm nhân vị. Với Bể người thăm thẳm, chị trở lại với những câu chuyện tình yêu và hôn nhân hôm nay. Ngòi bút của chị trực diện, sắc sảo, chú trọng khai thác những chuyển động tâm lý của nhân vật để gợi bật những vấn đề nhân văn rộng lớn.

1. Thân phận người nữ trong Bể người thăm thẳm của Lê Na được miêu tả với nhiều giác độ phức tạp. Đó là những con người mang dấu ấn tổn thương từ những định kiến giới còn ỉ âm đâu đó và cũng là những cá thể không ngừng đấu tranh đả phá mọi rào cản. Chị dẫn dắt người đọc đi vào những xung đột giằng xé nội tâm, theo dõi quá trình xác tín bản ngã và sự nổi loạn của các nhân vật nữ khi họ chống trả những rào cản tinh thần. Không chấp nhận sự kìm hãm của những thói quen tư tưởng đã thành quán tính, những người phụ nữ của chị kiên quyết đấu tranh để giành lấy quyền được lựa chọn, tự mình kiến tạo đời sống và quyết định số phận của chính họ.

Nhiều nhân vật nữ trong Bể người thăm thẳm mang vẻ đẹp truyền thống khoan hòa, nhẫn nhịn, tận tâm như Quyên trong truyện cùng tên, “tôi” trong Vần vũ mây trôi hay Miên trong Em đừng đi. Họ yêu hết lòng, hy sinh vì gia đình nhưng lại nhận về sự phản bội hoặc bất hạnh. Quyên chăm chút chồng đến từng đôi tất vẫn bị phủ nhận; “tôi” từ bỏ sự nghiệp để lo cho mái ấm nhưng rồi bị chồng ruồng bỏ; Miên đặt trọn niềm tin vào tình yêu, để rồi trở thành nạn nhân của dối trá. Đó là bi kịch muôn thuở của người phụ nữ phải gánh nỗi đau để giữ yên bề gia thất, trong khi dư luận thường mặc định lỗi lầm thuộc về họ.

Tập truyện ngắn "Bể người thăm thẳm", NXB Hội Nhà văn, năm 2025 - Ảnh: H.T.A

Điểm nổi bật trong thế giới nữ của Lê Na là sự phức hợp nội tâm, mềm yếu mà kiên cường, nhẫn nhịn nhưng biết phản kháng. Khi nhận ra tình yêu đã vô vọng, Miên chọn rời đi để bảo toàn phẩm giá. Linh trong Trăng in đáy nước cũng vậy, cô hy sinh vì người yêu nhưng sau cùng quyết định từ bỏ để giữ lòng tự trọng. Lệ trong Đường trần mấy nẻo vượt qua trầm cảm, cương quyết ly hôn để tái sinh, còn Nâu trong Ngày rất dài từ nhẫn nhịn chuyển sang phản kháng đầy bi kịch trước khi bình thản đối diện hậu quả. Những diễn biến tâm lý ấy được miêu tả tự nhiên, hợp lý, cho thấy tình yêu của họ luôn đi cùng lòng tự trọng, còn nỗi đau trở thành phép thử hun đúc sức mạnh tinh thần.

Tập truyện cũng đề cập những người phụ nữ vấp ngã và tìm kiếm mối quan hệ ngoài hôn nhân để khỏa lấp cô đơn. Nhưng những mối tình chắp vá không cứu rỗi họ mà đẩy họ đến tầng bi kịch sâu hơn. Điều quan trọng là họ buộc phải tự thức tỉnh, đối diện sai lầm, tự định nghĩa lại bản thân. Nguyễn Thị Lê Na không xem im lặng hay chịu đựng là phẩm hạnh. Chị nhấn mạnh quyền được lựa chọn, được cất tiếng nói và được sống theo ý mình.

Sự thức tỉnh trong Bể người thăm thẳm diễn ra từ từ qua những vết rạn tâm hồn. Nhân vật “tôi” trong Vần vũ mây trôi thay đổi từ ánh nhìn của con, bắt đầu hành trình tìm lại chính mình. Đó là chuyển dịch từ thụ động sang tự chủ. Và đó cũng là hành trình hồi sinh bản thể của người nữ.

2. Bể người thăm thẳm của Nguyễn Thị Lê Na như nói hộ tiếng lòng người nữ, gửi gắm nỗi niềm của h ọ về thế giới đàn ông. Chị chỉ ra những gốc rễ gia trưởng đã ăn sâu, gieo rắc biết bao bất hạnh lên cuộc đời người nữ, xoáy vào những góc khuất tâm lý, những hành vi vô thức củng cố quyền lực của phái mạnh, cho người đọc thấy vì sao người nữ vẫn mãi bị dồn vào thế yếu, vần vũ trong bi kịch. Từ đây, câu hỏi về quyền định đoạt bao giờ thôi thuộc về đàn ông vẫn treo lơ lửng như nỗi đau chưa nguôi.

Trước hết, Lê Na đã phơi bày bi kịch nhân tính của người đàn ông biết yêu thương nhưng cũng dễ dàng phản bội, nồng nhiệt trong khát vọng chiếm hữu và lạnh lùng trong phút quay lưng. Khép lại cuộc tình, cảm giác như trên thân phận người nữ chỉ còn lại vết thương chưa bao giờ kịp liền da. Du trong Em đừng đi là kẻ tự cho mình quyền định đoạt mối tình dù đã có gia đình, biến Miên thành kẻ mắc kẹt giữa yêu thương và tủi nhục. Phương trong Bể người thăm thẳm cũng từng dùng lời lẽ mạt sát để trấn áp Quyên, góp phần đẩy cô vào bi kịch kiệt quệ cảm xúc. Hiếu trong Đường trần mấy nẻo lại là kiểu đàn ông bạo hành tinh thần, ngoại tình nhưng vẫn muốn chiếm hữu, thậm chí dọa hủy hoại vợ nếu cô dám rời bỏ.

Trong truyện của Nguyễn Thị Lê Na, nhiều người đàn ông bước vào mối quan hệ với vẻ ngoài tử tế, quan tâm, người phụ nữ ngỡ rằng họ có thể tựa vào khi chông chênh, khi tột cùng đớn đau. Thế nhưng, khi đã chiếm được tình cảm của người phụ nữ, lớp mặt nạ ấy nhanh chóng rơi xuống, để lộ sự hèn nhát, thờ ơ và thói quen trốn chạy trách nhiệm như Nam trong Vần vũ mây trôi, Du trong Em đừng đi. Những nhân vật này gợi lại bi kịch quen thuộc, niềm hy vọng của phụ nữ sẽ sụp đổ khi đặt nhầm vào người đàn ông thiếu bản lĩnh, điều từng xuất hiện trong nhiều tác phẩm của các cây bút nữ.

Nguyễn Thị Lê Na không phóng đại hiện thực, chị dùng giọng kể tiết chế, ngôn ngữ uyển chuyển để khoảng cách giữa vẻ ngoài lịch lãm và phần lõi bên trong tự nó bật phô, đối kháng. Hình tượng người đàn ông trong tác phẩm của chị có thể xem như tấm gương phản chiếu những rạn nứt âm thầm trong quan hệ giới.

Nguyễn Thị Lê Na còn đưa vào truyện hình ảnh người đàn ông lớn tuổi với nhiều giới hạn, xuất phát từ tình thương mà hành động. Ông Mạnh là người cha yêu con, có trách nhiệm nhưng mang tư tưởng gia trưởng, muốn sắp đặt hạnh phúc cho Thy bằng cuộc hôn nhân với Trung để giữ cơ nghiệp gia đình. Việc thuê người đe dọa Dung bắt nguồn từ khát vọng bảo vệ mái ấm, song lại vô tình tước đi quyền lựa chọn của Thy, để rồi cô phải chịu oan ức gần hai mươi năm. Chỉ khi sự thật được phơi bày, ông mới nhận ra sai lầm và gửi lời xin lỗi muộn màng. Đối sánh với Cần trong Đường trần mấy nẻo, tác giả nhấn mạnh vai trò đồng hành của đàn ông trong xây dựng hạnh phúc bình đẳng.

3. Cùng thế hệ 7X với các nhà văn nữ như Đỗ Bích Thúy, Phong Điệp, Nguyễn Ngọc Tư, Tống Ngọc Hân, Nguyễn Hải Yến..., Nguyễn Thị Lê Na cũng quan tâm đến thân phận phụ nữ, nhưng mỗi người có hướng đi và cách khai thác riêng. Với Bể người thăm thẳm, tác giả vẫn theo đuổi mối quan hệ nam nữ, một đề tài tưởng không còn gì mới và từng in dấu trong những trang viết trước của chị. Song lần này, chị chọn cách đi thẳng vào bản chất đàn ông trong tình yêu, thể hiện cái nhìn tinh tế, tỉnh táo và thấu suốt.

Phụ nữ trong tập truyện Bể người thăm thẳm không bị đặt vào vị thế nạn nhân đáng thương mà họ là những cá thể biết đối diện, biết đứng dậy làm lại sau đổ vỡ, mất mát. Trong các cuộc phiêu lưu tình ái, đàn ông thường biện minh, thậm chí đá quả bóng lỗi lầm về phía người phụ nữ, nhưng chính những người phụ nữ mới là những người giữ được phẩm giá. Họ có thể tan nát, bầm dập nhưng vẫn ngẩng cao đầu, dám đi tiếp con đường sống. Ở điểm này, văn chương của chị đã dứt khoát chối từ cách nhìn phụ nữ như “tha thể” bị sở hữu. Từ vị trí đối tượng để ngắm nhìn, họ vươn lên thành chủ thể đầy kiêu hãnh, tự viết nên câu chuyện đời mình.

Các nhân vật nữ được chị họa tạc chân thực với tất cả mâu thuẫn và phức tạp, không bị lý tưởng hóa thành nạn nhân hay cực đoan hóa thành hình mẫu phản kháng. Họ hội tụ đủ các yếu tố, yếu đuối, mạnh mẽ, sai lầm, cao thượng… Cái nhìn đa diện này khiến họ trở nên sống động, có khả năng chất vấn các chuẩn mực đạo đức và giới tính.

Dưới ngòi bút của Lê Na, ranh giới giữa đúng và sai không còn tuyệt đối, chỉ có sự thấu hiểu, lòng khoan dung và ý thức lựa chọn. Tập truyện Bể người thăm thẳm như là không gian đối thoại dân chủ về giới, đạo đức và quyền cá nhân. Người phụ nữ được lên tiếng như chủ thể tự quyết, khẳng định phẩm giá bằng dũng khí sống thật và quyền lựa chọn con đường riêng của mình.

Hoàng Thụy Anh