(QBĐT) - Mấy năm gần đây, thực hiện đề án tái cơ cấu nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng, Sở NN và PTNT cùng các địa phương trong toàn tỉnh đã tích cực vận động nông dân chuyển đổi đất lúa kém hiệu quả, thiếu nước tưới sang trồng các loại cây chịu hạn. Nhờ vậy, giá trị sản xuất cây trồng trên những diện tích đất đó được nâng cao. Tuy nhiên việc thay đổi tập quán thâm canh lâu đời của người dân không phải “một sớm một chiều” là được, do đó Sở NN và PTNT xác định đây là công việc khó khăn, phải thực hiện thường xuyên và lâu dài.

Hiệu quả cao...

Theo báo cáo của Sở NN&PTNT, từ đầu năm 2014 đến nay, tổng diện tích canh tác các loại cây trồng cạn có khả năng chịu hạn trên đất lúa là 1.419,8 ha; trong đó  tập trung chủ yếu vào vụ hè-thu. Diện tích chuyển đổi năm 2014 chỉ đạt 420,1 ha, trong khi năm 2015 đạt 813,7 ha, chứng tỏ chủ trương phát triển nông nghiệp theo hướng mở rộng diện tích cây trồng cạn có giá trị kinh tế cao của tỉnh đang được nông dân hưởng ứng tích cực.

Kết quả thu nhập từ sản xuất ngô, đậu xanh, dưa hấu, ớt, su hào, mướp đắng... cao hơn trồng lúa từ 1,5-8,7 lần, là cơ sở để tỉnh tiếp tục chỉ đạo ngành nông nghiệp, các địa phương vận động nông dân đẩy mạnh chuyển đổi sang cây trồng cạn, hướng tới hình thành các vùng sản xuất hàng hóa tập trung.

Dưa hấu Hàm Ninh (Quảng Ninh) mang lại hiệu quả kinh tế cao gấp 4 lần so với trồng lúa.

Với chủ trương đẩy mạnh chuyển đổi diện tích đất lúa kém hiệu quả sang trồng dưa hấu, mướp đắng... thời gian qua người dân xã Hàm Ninh (huyện Quảng Ninh) đã có được nguồn thu nhập khá từ việc chuyển đổi. Ông Nguyễn Văn Chuynh, Bí thư Đảng ủy xã Hàm Ninh cho biết, toàn xã có khoảng 400 ha đất trồng lúa, tuy nhiên trong đó đã có tới 70 ha hầu như chỉ canh tác được một vụ đông-xuân, còn lại cơ bản phải bỏ hoang vì không đủ nước tưới. Trước thực tế đó, Đảng ủy và UBND xã đã chỉ đạo nông dân mạnh dạn chuyển đổi những chân ruộng cao, thiếu nước, có năng suất lúa kém hiệu quả sang trồng dưa hấu.

Đặc thù của dưa hấu Hàm Ninh là không trồng trên đất bãi bồi, đất ven sông mà trồng trên đất ruộng lúa nên dưa có thịt giòn, ngọt đậm, giá trị thương phẩm cao, người tiêu dùng rất ưa thích. Ngay từ những vụ đầu, dưa hấu Hàm Ninh đã chiếm ưu thế trên thị trường, không những tiêu thụ ở các chợ huyện, trong tỉnh, các nhà hàng, khách sạn mà thương lái các tỉnh bạn cũng tìm đến mua.

Theo tính toán của bà con nông dân trồng dưa hấu ở Hàm Ninh, trung bình năng suất dưa đạt khoảng 23 tấn/ha, nếu bán với giá khoảng 6.000 đồng/kg trở lên thì thu nhập bình quân đạt hơn 130 triệu đồng/ha, lãi gấp 4 lần so với trồng lúa. Với những hiệu quả mà dưa hấu mang lại, hiện nay bà con nông dân xã Hàm Ninh vẫn tiếp tục duy trì và phát triển mô hình này.

Với chủ trương chuyển đổi sang cây trồng cạn trên đất lúa kém hiệu quả, ở xã Hồng Thủy, Thanh Thủy (huyện Lệ Thủy), mô hình trồng su hào, ớt, khoai lang, rau màu... cũng đang mang lại hiệu quả kinh tế cao cho nông dân với thu nhập bình quân từ 100-150 triệu đồng/ha.

Theo ông Phan Văn Khoa, Giám đốc Sở NN và PTNT, việc chuyển đổi đất lúa kém hiệu quả sang cây trồng khác là nhiệm vụ trọng tâm trong lĩnh vực trồng trọt  giai đoạn 2014-2020 của Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Tỉnh cũng đã có chính sách hỗ trợ 4 triệu đồng/ha, một số địa phương có chính sách riêng như Lệ Thủy hỗ trợ 2 triệu đồng/ha, Quảng Ninh 3 triệu đồng/ha đối với diện tích chuyển đổi trong quy hoạch.

Nhiều địa phương đã thực hiện tốt việc chuyển đổi đưa lại hiệu quả kinh tế cao gấp 1,5-8,7 lần so với sản xuất lúa, trong đó có một số mô hình tiêu biểu như: lúa đông xuân + cây màu vụ hè thu (mướp đắng, dưa hấu, ngô... ) ở Quảng Ninh, Lệ Thủy, Bố Trạch, Quảng Trạch; ngô đông xuân + dưa hấu xuân hè ở Quảng Ninh; trồng 3-4 vụ rau ở Lệ Thủy, Ba Đồn...

Mặc dù diện tích chuyển đổi trên đất lúa chưa đạt kế hoạch đề ra, nhưng đã bước đầu khẳng định được hiệu quả kinh tế, là một trong những giải pháp tái cơ cấu ngành trồng trọt theo hướng nâng cao giá trị trên một đơn vị diện tích.

... Nhưng khó thay đổi tập quán lâu đời

Nhờ thực hiện chuyển đổi cây trồng cạn trên đất lúa, nông dân đã áp dụng kỹ thuật canh tác mới vào sản xuất để nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Hiện công tác chuyển đổi đang diễn ra suôn sẻ, tuy nhiên theo nhận định của một số lãnh đạo trong ngành Nông nghiệp thì không loại trừ khả năng khi trời có mưa một số hộ sẽ quay lại tập quán canh tác cũ, khi đó chủ trương không mở rộng thêm diện tích cây lúa dễ bị phá vỡ.

Vẫn còn nhiều diện tích ruộng bị bỏ hoang do người dân không chịu chuyển đổi sản xuất.

Câu hỏi đặt ra là trồng lúa ở những khu vực khó khăn về nước tưới chịu nhiều rủi ro, nhưng tại sao nông dân vẫn không từ bỏ? Giải thích nguyên nhân, đồng quan điểm với nhiều người, anh Trần Hoàng Nhân, cán bộ phụ trách nông nghiệp xã Hàm Ninh cho rằng: Tập quán canh tác lúa nước ăn sâu trong tiềm thức của nông dân, nên không phải “một sớm một chiều” thay đổi được. Trồng lúa tuy giá trị kinh tế không cao, nhưng dễ làm, dễ tiêu thụ, đầu tư ít, đó là lý do nông dân dám “đánh cược” với trời.

Trong khi đó, cũng trên vùng đất ấy, muốn chuyển sang trồng cây chịu hạn phải đầu tư hạ tầng phục vụ sản xuất, nhất là hạ tầng thủy lợi, nhiều hộ không đủ khả năng tài chính nên họ vẫn không chịu chuyển đổi.

Như vậy, để chuyển đổi cây trồng cạn trên đất lúa không chủ động nước bảo đảm tính bền vững, vấn đề quan trọng nhất là phải giải quyết được khâu nước tưới. Rà soát lại các hồ, đập trên toàn tỉnh, nơi có nguồn nước dồi dào như hệ thống thủy lợi Vực Tròn, Trung Thuần, Rào Nan, đập Mỹ Trung, Phú Vinh... để bảo đảm cung ứng nước cho sản xuất nông nghiệp là việc làm cần thiết và thường xuyên.

Đợt nắng hạn kéo dài từ đầu năm 2014 đến nay, khi mực nước ở các hồ xuống thấp, tỉnh đã “tiếp sức” cho nông dân tổ chức sản xuất bằng cách hỗ trợ đào ao, khoan giếng. Giải pháp trước mắt đã đem lại màu xanh trên vùng đất “khát”, nhưng về lâu dài để chuyển đổi bền vững nhất thiết phải giải được “bài toán” nước tưới.

Từ tình hình thực tế, có thể đưa ra một số giải pháp như: trước hết phải thực hiện tốt quy trình vận hành các hồ chứa để vừa tích đủ nước vừa bảo đảm an toàn hồ đập; thực hiện tốt quy trình tưới tiêu khoa học, tiết kiệm nước. Nếu có thể thì tập trung xây dựng thêm các hồ chứa nước thượng nguồn, liên thông các hồ chứa hiện nay để giải quyết tình trạng thiếu nước giữa các lưu vực...

Lê Mai