QTO - Những năm gần đây, đọc một số tác phẩm văn chương, báo chí của Nguyễn Khắc Phê, tôi thấy ông là nhà văn tâm huyết, cẩn trọng trong chọn đề tài và thể hiện đề tài đó với một bút pháp phù hợp. Tác phẩm của ông viết ở diện rộng cả nước, trong đó mảnh đất Quảng Trị hiển hiện trong tác phẩm của ông với tình cảm yêu mến đặc biệt. Bước qua tuổi 80, ông có một tuyển tập “Quảng Trị - vùng đất hội tụ” do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành.

Khi nói đến Nguyễn Khắc Phê, bạn đọc không chỉ biết đến ông với tư cách một nhà văn mà còn là nhà quản lý văn nghệ có nhiều đóng góp cho sự nghiệp văn học nghệ thuật, báo chí. Sinh năm 1939, quê ở Hà Tĩnh, sau năm 1975, ông vào Huế công tác và gắn bó lâu dài với đời sống văn học nghệ thuật nơi đây. Ông có hơn 25 đầu sách đủ thể loại đã xuất bản, được nhận Giải thưởng nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2013.

Ngoài sáng tác văn học, ông còn có nhiều bài viết phê bình văn học, tạp văn, góp phần tạo nên diện mạo văn nghệ, báo chí miền Trung giai đoạn sau 1975. Một số tác phẩm nổi bật của ông là các tiểu thuyết: “Đường giáp mặt trận”, “Chỗ đứng người kỹ sư”, “Miền xa kêu gọi”, “Những cánh cửa đã mở”, “Nếu được chết thay em”, “Thập giá giữa rừng sâu”, “Những ngọn lửa xanh”, “Biết đâu địa ngục thiên đường”… Ông còn có nhiều truyện ngắn, bút ký, tạp văn đăng trên các báo, tạp chí trung ương và địa phương. Tuyển tập “Quảng Trị-vùng đất hội tụ” tập hợp các ký chân dung của ông về Quảng Trị từ năm 1976 đến 2023.

Tập sách ”Quảng Trị- vùng đất hội tụ “ - Nhà xuất bản Hội Nhà văn - Ảnh: M.T

Nhà văn Nguyễn Khắc Phê chia sẻ: “Bảy thập kỷ qua (tính từ 20/7/1954), trong tâm thức hàng triệu người dân Việt cũng như bạn bè khắp năm châu, mỗi khi nhắc đến Quảng Trị là nhắc đến một vùng đất bị chọn làm giới tuyến chia cắt Việt Nam làm đôi. Tôi chọn nhan đề tuyển tập “Quảng Trị - vùng đất hội tụ” vì muốn gửi gắm một cách nhìn khác, đồng thời cũng là một tiếng gọi mọi người hãy về với Quảng Trị…”. Ông cho biết, do công việc đảm nhiệm tại Hội Văn nghệ Bình Trị Thiên (phó chủ tịch) và Tạp chí Sông Hương (tổng biên tập) nên vùng đất Quảng Trị trở nên gần gũi, thân thiết.

Để bạn đọc tiện theo dõi, nhà văn Nguyễn Khắc Phê chia tập sách “Quảng Trị - vùng đất hội tụ” thành hai phần, nhưng nội dung không tách bạch.

Phần I cuốn sách có tên “Người đi xa lòng vẫn hướng về” gồm 26 bài, hầu hết là những bút ký thể hiện phần nào sự nghiệp, chân dung những nhân vật ông quen biết mà cuộc đời của họ đã tạo nên dấu ấn đáng kể, tên tuổi họ mỗi khi nhắc đến luôn gắn với quê hương Quảng Trị. Đó là các nhà văn, nhà thơ: Lương An, Vĩnh Mai, Hoàng Phủ Ngọc Tường; nhà báo - dịch giả Phan Quang, nhà giáo Trương Quang Đệ, Phó giáo sư, tiến sĩ Trương Văn Lung, ca sĩ Tân Nhân, nhà văn Châu La Việt, cô giáo Võ Thị Quỳnh…

Phần II có tên “Quảng Trị qua những trang sách” gồm 12 bài viết, giới thiệu những tác phẩm được xây dựng từ bối cảnh Quảng Trị. Những bài viết về các tác phẩm này góp phần giúp bạn đọc qua trang sách hiểu biết thêm về văn hóa, lịch sử, chiến công oai hùng cũng như những hy sinh vô bờ bến trên vùng đất Quảng Trị anh hùng, như các bài viết của ông trong các tác phẩm: “Tướng Cao Văn Khánh”, “Gánh gánh gồng gồng”, “Tro tàn và lửa lạnh”…

Nếu ai từng sống vào những năm 80 của thế kỷ XX, mới thấy được sự hăm hở lao động sản xuất của Nhân dân xây dựng cuộc sống mới. Về với vùng đất đỏ ba dan sum sê tiêu, chè, mít, dứa… ở Cửa Tùng, tác giả thấy lòng náo nức với nhịp sống sinh sôi: “Những bản thảo sinh nở bên Cửa Tùng đang ngày một dày lên trước mắt tôi. Trên vùng đất mà giặc Mỹ đã ném bom hủy diệt, những bụi tiêu quấn quýt không rời, ngày ngày vươn cao lên cùng những choái mít cắm rễ sâu vào tầng đất ba dan đỏ thắm đã kết những chùm quả đầu mùa” (bút ký Tiếng gọi một vùng đất).

Đặc điểm trong bút ký của Nguyễn Khắc Phê là đậm chất trữ tình, suy tưởng, gần gũi với đời sống miền Trung, đặc biệt là các nhân vật sinh ra trên mảnh đất Quảng Trị. Ông thường khai thác những số phận con người trong biến động xã hội, đặt họ trong những hoàn cảnh thử thách để làm nổi bật phẩm chất nhân văn.

Viết về nhà báo kỳ cựu Phan Quang, Nguyễn Khắc Phê cảm phục về một cây bút gắn liền với những nẻo đường kháng chiến chống ngoại xâm. Tác giả dẫn theo Phan Quang  -  tác phẩm “Xuất quân sáng mồng một Tết” (24/1/1974): “Ngược dòng Kiến Giang lên thăm Chỉ huy sở Bộ Tư lệnh và vui đón giao thừa cùng anh em… Giữa bữa cơm, đại tá Đồng Sĩ Nguyên bỗng trịnh trọng đứng lên, anh không dấu nổi vẻ xúc động khi nói tiếp mấy lời: Tết năm ngoái chúng tôi phấn khởi được đón tiếp Bí thư thứ nhất Lê Duẩn…Tết năm nay chúng tôi vui mừng được đón tiếp đồng chí Trường Chinh. Suốt đời tôi không bao giờ quên sáng Nguyên đán năm Giáp Dần 1974 ấy…”.

Nhà văn Nguyễn Khắc Phê viết, gần nửa thế kỷ qua từ ngày xuân ấy, sự kiện diễn ra có thể nói là bí mật, khi đó báo chí chưa được đưa tin, thật may có nhân chứng là cây bút lão luyện Phan Quang nên hôm nay chúng ta như thấy lại được khung cảnh hào hùng có một không hai này. Sau lệnh xuất phát của Chủ tịch Quốc hội Trường Chinh, hàng trăm xe chở bộ đội và vũ khí của Binh đoàn 559 “cùng lúc rùng rùng nổ máy chuyển động, lần lượt nối đuôi nhau tiến về phía Nam…".

Viết về nhà giáo Trương Quang Đệ - giảng viên, chuyên gia dịch giả tiếng Pháp, chủ biên sách giáo khoa dạy tiếng Pháp, nhà văn Nguyễn Khắc Phê đã dành những lời thật tốt đẹp về người con đa tài của làng Mai: “Trương Quang Đệ tránh nói nhiều về mình, nhưng văn là người, chỉ qua những trang sách “Bâng khuâng cùng thời cuộc” như là tự bạch của ông, chúng ta thấy được Trương Quang Đệ quả là người đa tài. Không ít người thường nhớ đến Trương Quang Đệ chỉ nghĩ đến đó là một thầy dạy Pháp văn rất giỏi mà không biết ông từng là chuyên gia dạy Toán ở châu Phi và làm thơ, bình thơ rất chuẩn. Đầu cuốn sách, ông có mấy câu thơ “Đã tám lăm rồi có ít đâu/Thấp thoáng trôi đi dưới nhịp cầu/Buồn nhìn lá rụng qua khe cửa/Lặng ngắm trời xanh dưới mái lầu” (Trương Quang Đệ - một người làng Mai đa tài).

Trong bài viết: “Cửa Việt-Paris, một mùa xuân đặc biệt”, Nguyễn Khắc Phê cho rằng Hiệp định Paris là cánh cửa hòa bình không có thế lực nào đóng lại được khi một cường quốc giàu vũ khí nhất thế giới đã phải cuốn cờ rút lui. Để giành được thế trận không thể đảo ngược đó, biết bao máu xương đã đổ xuống trên dải đất hình chữ S, suốt từ Lạng Sơn đến mũi Cà Mau và các vùng biển đảo, trong đó những chiến dịch lớn diễn ra trên dải đất hẹp, nơi “đụng đầu lịch sử” như chiến dịch Đường 9 Nam Lào, chiến dịch Quảng Trị 1972 cho đến chiến dịch Điện Biên Phủ trên không ở Hà Nội tháng 12/1972. Đây thực sự là những đòn cân não chứng tỏ vũ khí hiện đại không thể khuất phục một dân tộc, buộc đối phương phải ký một Hiệp định trong thế bất lợi…

Sau khi nêu chiến công của Đại tá Cao Văn Khánh với vai trò Phó Tư lệnh Mặt trận trong trận phản đột kích Cửa Việt - trận then chốt của chiến dịch Quảng Trị 1972, đánh dấu sự kết thúc chiến dịch bằng một chiến thắng hợp đồng binh chủng oanh liệt, tạo thế và lực mới ở địa bàn có ý nghĩa quan trọng trong công cuộc giải phóng miền Nam, nhà văn Nguyễn Khắc Phê đã đề xuất ở Quảng Trị nên có con đường mang tên Tướng Cao Văn Khánh. Bởi lẽ, ông không chỉ là người chỉ huy các chiến dịch tại Quảng Trị và trận Cửa Việt mà về sau ông là Trung tướng, Phó tham mưu trưởng Quân đội nhân dân Việt Nam, đi tiếp cuộc trường chinh dẫn tới đại thắng mùa Xuân 1975 và mặt trận biên giới phía Bắc. Dọc đường chiến trận, ông không biết mình bị nhiễm chất độc da cam tại chiến trường Quảng Trị. Ông qua đời vào một ngày tháng 10 năm 1980.

Nhìn chung, bút ký của nhà văn Nguyễn Khắc Phê giàu chất tự sự, nhiều khi pha chút triết lý và suy tư về cuộc đời. Cùng với những tác phẩm văn học trước đây, tuyển tập “Quảng Trị  - vùng đất hội tụ” góp phần giữ gìn, phát triển đời sống văn học vùng đất Quảng Trị sau chiến tranh. Tuy vậy, như lời giải bày của tác giả, phần lớn các bài viết trong tuyển tập này được viết từ nhiều năm trước đây nên có những vấn đề của cuộc sống, khung cảnh cho đến ngôn ngữ miêu tả so với hiện nay ít nhiều có độ chênh, nhưng tác giả cũng như nhà xuất bản vẫn giữ nguyên để bạn đọc hôm nay cảm nhận được không khí, bối cảnh xã hội của một giai đoạn lịch sử đã đi qua trên mảnh đất này.

Nhưng vấn đề cốt lõi mà chúng tôi cảm nhận được qua tuyển tập “Quảng Trị - vùng đất hội tụ” đó là tấm lòng tâm huyết, yêu mến của nhà văn Nguyễn Khắc Phê đối với mảnh đất Quảng Trị, nơi mà mỗi vùng đất, con người đều có số phận gắn liền với lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc và dựng xây cuộc sống đi lên sau chiến tranh. Hơn thế, thông điệp mà nhà văn muốn chuyển đến bạn đọc là hãy đến với Quảng Trị để hiểu biết thêm về một vùng đất hội tụ nhiều giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc Việt Nam, thắp lên ngọn nến cầu nguyện cho hòa bình của nhân loại.

Minh Tứ