QTO - Theo lịch sử Đảng bộ xã Võ Ninh và Đảng bộ huyện Quảng Ninh giai đoạn 1930-1945, không phải đến khi Tỉnh bộ Việt Minh chuyển từ Lệ Thủy về chiến khu Võ Xá mới có sự “tụ nghĩa” của các “hạt giống đỏ” cách mạng tỉnh Quảng Bình (cũ). Trước đó, với lợi thế “thiên thời, địa lợi, nhân hòa”, Võ Xá đã đón rất nhiều đồng chí cốt cán Việt Minh đến hoạt động.

Anh hào tụ nghĩa

Một trong những người hoạt động cách mạng tại Võ Xá sớm nhất là Đại tướng Đoàn Khuê (1923-1999), nguyên Bộ trưởng Bộ Quốc phòng. Ông sinh ra tại làng Gia Đẳng, xã Triệu Lăng, huyện Triệu Phong (nay là xã Triệu Cơ). Năm 1939, khi tham gia phong trào Thanh niên phản đế, ông bị địch bắt giam ở nhà lao Quảng Trị rồi đến nhà lao Buôn Ma Thuột. Sau khi thoát khỏi nhà tù thực dân, ông tham gia hoạt động cách mạng khu vực hai huyện Lệ Thủy, Quảng Ninh (cũ) với bí danh Đoàn Con.

Tại hội nghị cán bộ Đảng toàn tỉnh tổ chức ở chùa An Xá ngày 2/7/1945, Đoàn Khuê được cử làm Trưởng ban vận động thống nhất Đảng bộ tỉnh. Tiếp đó, ngày 4/7/1945, hội nghị cán bộ Việt Minh toàn tỉnh tổ chức ở trại An Sinh, thống nhất lấy tên gọi lực lượng Việt Minh tỉnh là Việt Minh Cô Tám, Đoàn Khuê được cử làm Chủ nhiệm Việt Minh Cô Tám.

Đại tướng Đoàn Khuê về thăm gia đình ông Lê Đình Triển và nói chuyện cùng ông Lê Thanh Lương vào năm 1993 - Ảnh: T.Long

Ông Hoàng Thường (SN 1931) ở thôn Thượng (Võ Xá) nguyên Bí thư, Chủ tịch UBND xã Võ Ninh giai đoạn 1965-1971 chia sẻ: “Khoảng thời gian trước Cách mạng tháng Tám, tôi lúc này 13, 14 tuổi, đã thấy ông Đoàn Con năng lui tới nhà ông Lê Đình Triển rồi. Tuy nhiên người dân Võ Xá quán triệt phương châm “ba không” (không nghe, không biết, không thấy) bảo vệ an toàn tuyệt đối cho cán bộ Việt Minh nên mãi sau này mới hay ông Đoàn Con chính là Đoàn Khuê”.

Thời gian hoạt động tại Võ Xá, tiếp xúc với những người cộng sản kiên trung của Ban Chấp hành Việt Minh phủ Quảng Ninh: Lê Đình Triển, Phạm Xuân Tuynh, Nguyễn Trung Thầm, Dương Viết Nặc, Hoàng Tư Canh, Hồ Thắng, Nguyễn Chuân, Trần Cù, Lê Giai... cũng như chứng kiến phong trào cách mạng phát triển rộng khắp tại phủ Quảng Ninh, đặc biệt là Võ Xá, vì thế Chủ nhiệm Việt Minh Cô Tám Đoàn Khuê cũng như Tỉnh bộ Việt Minh quyết định dời căn cứ về Võ Xá.

Trong cuốn hồi ký “Trọn một con đường” (NXB Quân đội Nhân dân, năm 2022), Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên (1923-2019) từng viết: Tháng 4/1945, chiến khu Trung Thuần thành lập, tổ chức huấn luyện quân sự cho một trung đội tự vệ 34 người. Khi Ban Chấp hành Việt Minh Cô Tám thống nhất lấy Võ Xá làm nơi tập kết lực lượng vũ trang của các huyện, thị trong tỉnh chuẩn bị tạo áp lực cho phong trào đấu tranh của quần chúng giành chính quyền ở tỉnh lỵ... Phủ Quảng Trạch đã đưa phần lớn lực lượng tự vệ đang huấn luyện tại chiến khu Trung Thuần về sáp nhập với tự vệ phủ Quảng Ninh, thị xã Đồng Hới hình thành hai đại đội”.

Vị trí ngôi nhà của ông Lê Đình Triển ngày xưa là “tổng hành dinh” của Tỉnh bộ Việt Minh - Ảnh: T.Long

Như vậy, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên cũng là một trong những người tham gia hoạt động sớm tại Võ Xá thời kỳ tiền khởi nghĩa. Ông Lê Thanh Lương, con trai ông Lê Đình Triển kể: Nhà nhóm thôn Trung được lựa chọn làm trung tâm chỉ huy lực lượng tự vệ do đồng chí Nguyễn Văn Đồng (tức Đồng Sỹ Nguyên) phụ trách. Đêm đêm, tự vệ Việt Minh Cô Tám bí mật tổ chức huấn luyện phía sau trảng cát dài phía Đông, nếu bị động thì nhanh chóng rút ra biển an toàn.

Những ngày sục sôi khí thế cách mạng chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa giành chính quyền, lịch sử Đảng bộ xã Võ Ninh giai đoạn 1930-1945 cũng dành rất nhiều dòng trang trọng đề cập đến vai trò của ông Võ Thuần Nho (1914-1994), em trai Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong lãnh đạo, chỉ đạo phong trào ở Võ Xá.

Khi Việt Minh Cô Tám thành lập ngày 4/7/1945 tại trại An Sinh, Ban Chấp hành gồm có 7 người, gồm: Đoàn Khuê, Võ Thuần Nho, Võ Hồng Thanh, Hoàng Văn Diệm, Lê Đình Triển, Nguyễn Văn Đồng, Võ Văn Quyết.  Sau hội nghị An Sinh, ông Võ Thuần Nho trực tiếp đến Võ Xá chỉ đạo phong trào, xúc tiến chuyển Tỉnh bộ Việt Minh từ Lệ Thủy về Võ Xá.

Ngày 20/8/1945, cũng tại thôn Thượng (Võ Xá), Ban Chấp hành Việt Minh phủ Quảng Ninh triệu tập hội nghị khẩn cấp ban bố lệnh Tổng khởi nghĩa của Việt Minh tỉnh, chính ông Võ Thuần Nho là người truyền đạt mệnh lệnh Tổng khởi nghĩa và chỉ đạo kế hoạch khởi nghĩa cướp chính quyền ở phủ Quảng Ninh.

Ngày lịch sử

Những ngày tháng Tám lịch sử của 80 năm sau, khi chúng tôi tìm hiểu về trang sử hào hùng của vùng đất hai huyện Quảng Ninh, Lệ Thủy (cũ), trong đó có làng Võ Xá, một câu hỏi đặt ra là: Tại sao vào thời điểm lãnh đạo, chỉ đạo phong trào, sau đó là cao trào cách mạng chuẩn bị mọi mặt cho Tổng khởi nghĩa giành chính quyền toàn tỉnh, Ban Chấp hành Việt Minh Cô Tám lại có quyết định chuyển “tổng hành dinh” từ Lệ Thủy về Võ Xá?

Tiến sĩ sử học Nguyễn Khắc Thái nhận xét: Vì chiến khu Võ Xá hội đủ các yếu tố “Thiên thời, địa lợi, nhân hòa”, như nhận định của Tỉnh bộ Việt Minh, “Võ Xá là nơi cơ sở cách mạng tương đối vững. Ở đây, bộ máy ngụy quân, ngụy quyền chưa bị phá nhưng bọn lý hương ta đã nắm được, ta thành lập được chính quyền cách mạng gọi là Ủy ban dân tộc giải phóng làng”. Là nơi gần trung tâm tỉnh lỵ để kịp thời theo dõi những diễn biến của tình hình và để thuận tiện cho việc liên hệ với các cấp bộ địa phương, có điều kiện chỉ đạo phong trào nhanh chóng hơn”.

Một góc thôn Thượng, làng Võ Xá ngày nay - Ảnh: T.Long

Và thực tiễn cách mạng đã chứng minh sự lựa chọn đúng đắn này. Khoảng 2 giờ sáng ngày 23/8/1945, quần chúng nhân dân và lực lượng vũ trang Quảng Ninh giành chính quyền hoàn toàn thắng lợi tại phủ lỵ Quảng Ninh sau đó kéo về thị xã Đồng Hới tham gia mít-tinh chào mừng Tổng khởi nghĩa thành công và đón nhận sự ra mắt của Ủy ban cách mạng lâm thời tỉnh Quảng Bình do đồng chí Trần Văn Sở làm Chủ tịch. Các đồng chí: Hoàng Văn Diệm làm Phó Chủ tịch; Đoàn Khuê làm Ủy viên Quân sự; Trần Hường, Ủy viên trinh sát; Võ Thuần Nho, Ủy viên tuyên truyền; Trần Đình Giáp, Ủy viên Kinh tế; Lê Đình Triển, Ủy viên dân sinh.

Ngô Thanh Long