QTO - Quảng Trị-vùng đất từng được xem là “phên dậu” của Tổ quốc-luôn là chứng nhân cho những biến thiên, mất mát và khát vọng thống nhất non sông. Trong hành trình ấy, giá trị lịch sử-văn hóa của vùng “đất lửa” càng trở nên thiêng liêng, vừa là cội nguồn, vừa là điểm tựa để vươn tới tương lai. Trong cuộc trò chuyện giữa phóng viên (P.V) Báo và phát thanh, truyền hình Quảng Trị với nhà sử học Dương Trung Quốc, những lát cắt lịch sử, văn hóa và con người vùng đất này hiện lên như một dòng chảy không ngừng, từ quá khứ, qua hiện tại, đến bến bờ tương lai.

- P.V: Thưa ông! Ngay từ thế kỷ XVII-XVIII, vùng đất Quảng Trị đã được xác định là tuyến phòng thủ trọng yếu của đất nước. Dưới góc nhìn lịch sử và địa chính trị, theo ông, đâu là những yếu tố đặc biệt khiến nơi đây trở thành “tiền đồn”, là phên dậu vững chắc ở phía Nam Tổ quốc?

- Nhà sử học Dương Trung Quốc: Nếu ví nước ta như một “đôi quang gánh” thì miền Trung chính là phần “đòn gánh” phải gồng mình chịu đựng bao nhọc nhằn. Trong đó, tỉnh Quảng Trị chính là khúc gánh hẹp nhất, nơi gánh chịu nhiều thử thách nhưng cũng là nơi hun đúc bản lĩnh và sức sống bền bỉ của dân tộc Việt Nam. Khi nói đến chữ “tiền đồn”, ta hiểu đó là điểm mở đường, là nơi tiên phong hướng về phía trước. Như thời vua Lê Thánh Tông, khi đứng trên đỉnh đèo Hải Vân nhìn về phương Nam đã nói về xứ Quảng với khát vọng mở mang bờ cõi.

Các di tích lịch sử, văn hóa cần được trân trọng và phát huy giá trị - Ảnh: AET

Chúng ta đều biết nhiều truyền thuyết và tư liệu lịch sử về hành trình Nam tiến của dân tộc. Từ trung du Bắc bộ, ông cha ta đã mở rộng bờ cõi, vươn mình về phương Nam. Cuộc Nam tiến ấy không chỉ là mở rộng lãnh thổ, mà còn là hành trình văn hóa: Tiếp nhận và giao thoa với các nền văn minh mới, làm giàu thêm cho bản sắc Việt. Bên cạnh nền văn hóa phương Bắc thì việc mở mang về phương Nam chính là con đường sinh tồn của dân tộc Việt Nam. “Sống” bằng cách nào? Bằng việc không ngừng bồi đắp nền văn hiến, tích hợp tinh hoa của các cộng đồng để làm nên bản sắc riêng. Và chính ở “nút thắt” Quảng Bình-Quảng Trị này, dòng chảy văn hiến Đại Việt đã tiếp tục vươn về phương Nam. Dĩ nhiên, đó cũng là vùng đất đầy khốc liệt. Nhưng chính điều ấy lại làm nên chiều sâu lịch sử của vùng đất hẹp này: Nơi từng chứng kiến Trịnh-Nguyễn phân tranh, rồi các cuộc chiến tranh thời Lê Trung Hưng. Dẫu vậy, nếu nhìn một cách biện chứng, ta sẽ thấy tất cả đều là quy luật phát triển tất yếu của dân tộc.

Vị trí của tỉnh Quảng Trị có thể coi là “cổ thắt” của đất nước-nơi hội tụ và tích tụ nội lực để từ đó mở ra những không gian phát triển mới. Và chính trên vùng đất ấy, qua bao biến thiên, chúng ta đã tạo dựng nên một giang sơn gấm vóc như hôm nay. Người dân Quảng Trị hôm nay có quyền tự hào về vai trò “tiền đồn” ấy, dù họ cũng là những con người đã gánh chịu nhiều thử thách lớn lao của lịch sử.

- P.V: Như ông vừa chia sẻ, người dân Quảng Bình-Quảng Trị có quyền tự hào về vai trò “tiền đồn” của vùng đất. Theo ông, vị thế đặc biệt ấy đã hun đúc nên những giá trị và phẩm chất tiêu biểu nào của con người nơi đây?

- Nhà sử học Dương Trung Quốc: Vì mang trong mình một lịch sử đặc biệt nên vùng đất này có những truyền thống và giá trị rất riêng, góp phần làm nên diện mạo chung của lịch sử dân tộc. Mảnh đất này hẹp thôi nhưng lại hội tụ đủ cả núi cao, sông rộng, biển dài, phong cảnh hùng vĩ, thiên nhiên giàu tiềm năng. Đây là vùng đất đã chịu đựng nhiều thử thách nhất nhưng cũng là nơi tôi luyện nên sức mạnh kiên cường và tinh thần tiếp biến của dân tộc. Từ gian khó mà đứng vững, từ chia cắt mà vươn lên thống nhất, đó chính là những giá trị sâu sắc nhất mà vùng đất này đã đóng góp cho lịch sử Việt Nam.

​- P.V: Ngày 1/7/2025, hai tỉnh Quảng Bình và Quảng Trị sáp nhập. Ở góc nhìn của một nhà sử học, ông đánh giá thế nào về ý nghĩa của việc hợp nhất này trong tiến trình gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa-lịch sử của vùng đất?

- Nhà sử học Dương Trung Quốc: Quảng Bình hay Quảng Trị đều là những phần máu thịt trong một cơ thể thống nhất của đất nước Việt Nam. Tuy cùng chung một dòng chảy lịch sử nhưng mỗi vùng lại mang trong mình một chức năng, một đặc thù và vẻ đẹp riêng, cùng với đó là những thử thách riêng. Vấn đề là làm sao chúng ta có thể làm nổi bật được chính những giá trị khác biệt ấy, để khi hòa nhập vẫn giữ được bản sắc và phát huy được sức mạnh chung.

Từ “quảng” trong tên gọi có ý nghĩa là rộng mở, là tầm nhìn vươn xa. Mong ước của các thế hệ đi trước là làm sao để mảnh đất từng đổ biết bao xương máu này được bình yên, thịnh trị và ngày càng “rộng lớn” hơn: Rộng lớn trong hòa bình, trong tri thức, trong tầm nhìn và nhân cách của con người Việt Nam.​ Việc sáp nhập hai tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, theo tôi chính là sự tiếp nối tinh thần đó: Gộp sức mạnh của hai vùng đất từng cùng nhau chịu đựng, cùng nhau chiến đấu, để giờ đây cùng nhau kiến tạo.

Nhà sử học Dương Trung Quốc tham quan di tích Bến phà II Long Đại-nơi hy sinh của 16 TNXP tại xã Trường Ninh - Ảnh: D.H

- P.V: Quảng Trị hiện có rất nhiều di tích lịch sử gắn với các cuộc chiến tranh vệ quốc của dân tộc. Theo ông, địa phương cần có những chiến lược và giải pháp như thế nào để phát huy giá trị của các di sản quý báu ấy, biến chúng thành động lực phát triển trong thời đại mới?

- Nhà sử học Dương Trung Quốc: Sự phát triển bao giờ cũng cần được nhìn nhận một cách toàn diện nhưng đồng thời phải nhận ra những đặc thù riêng của mình. Bởi vậy, bên cạnh việc phát triển kinh tế, địa phương cần biết trân trọng, nâng niu những giá trị của quá khứ, những đóng góp của các thế hệ đi trước để biến chúng thành tài sản, thành tiềm năng cho sự phát triển hôm nay. Quảng Trị nên có một cuộc điều tra, khảo sát căn bản về tài nguyên văn hóa giống như cách chúng ta khảo sát tài nguyên thiên nhiên. Trên cơ sở đó, tỉnh cần xây dựng một quy hoạch tổng thể, vừa bảo tồn, vừa phát triển, để phát huy được vai trò của di sản trong mục tiêu chung là nâng cao đời sống và hạnh phúc của người dân.

Chúng ta có thể học được nhiều bài học từ các địa phương khác, những nơi đã tạo nên sự chuyển mình mạnh mẽ chỉ nhờ thay đổi tư duy, cách tiếp cận. Khi nhận thức thay đổi, diện mạo phát triển và đời sống người dân cũng thay đổi. Điều quan trọng nhất trong thời đại ngày nay, theo tôi, là chúng ta không chỉ khai thác được tiềm năng của thiên nhiên mà trước hết là phát huy sức mạnh của con người. Khi làm được điều đó, tôi tin rằng tương lai của mảnh đất Quảng Trị sẽ vô cùng tươi sáng.

- P.V: Vậy ông muốn gửi gắm thông điệp gì tới thế hệ trẻ hôm nay-những người đang tiếp bước cha anh dựng xây quê hương trong thời kỳ mới?

- Nhà sử học Dương Trung Quốc: Tôi muốn các bạn hiểu rằng những việc chúng ta làm hôm nay chính là nền tảng cho ngày mai. Phải làm sao để Quảng Trị tiếp tục xứng đáng với ý nghĩa trong tên gọi của mình: Mảnh đất tuy nhỏ bé nhưng đã góp phần mở ra sự rộng lớn, yên bình và thịnh vượng cho cả đất nước.

- P.V: Xin cảm ơn ông vì những chia sẻ thú vị này!

Diệu Hương (thực hiện)