QTO - Tại thôn Tân Lý, xã Kim Phú có một cây đa hàng trăm năm tuổi được người dân xem như là “báu vật” của làng. Theo bà con, cây đa này được trồng từ thuở lập làng, chứng kiến bao thăng trầm của các thế hệ người dân cũng như dấu ấn lịch sử huyện Minh Hóa (cũ). Trong cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, cây đa hứng chịu nhiều trận bom đạn của quân thù nhưng vẫn đứng hiên ngang, vững chãi để che chở cho dân làng…

Dấu ấn lịch sử

Theo các cụ cao niên ở thôn Tân Lý, cách đây 353 năm, sau khi cuộc giao tranh giữa chúa Trịnh và chúa Nguyễn tại sông Gianh kết thúc (năm 1672), một số tướng lĩnh thấy vùng đất Bố Chính (tỉnh Quảng Bình cũ) màu mỡ, thuận lợi cho phát triển kinh tế nên đã ở lại đây định cư, sinh sống. Thời điểm đó, có một vị tướng của chúa Trịnh tên là Trương Trà ngược sông Gianh lên làng Tân Lý khai khẩn đất đai, chiêu mộ binh lính và người dân từ nhiều nơi về lập làng nên có lẽ cây đa cũng được trồng từ đó.

Trải qua hàng trăm năm, cây đa Tân Lý đã chứng kiến bao đổi thay của xóm làng cũng như lịch sử của đất nước, địa phương. Ông Trương Đình Huê, 81 tuổi, ở thôn Tân Lý kể: “Cây đa được trồng từ năm nào, ai trồng tôi cũng không biết rõ. Nhưng ngay từ lúc còn nhỏ, tôi đã nghe ông cố nội tôi kể là đã thấy cây đa to lớn rồi. Trải qua hàng chục năm, cây đa vẫn tươi tốt, thân, vỏ cây ngày càng thêm xù xì, mọc nhiều khối u lẫn rêu phong”.

Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, cây đa đã chứng kiến bao đau thương mất mát nhưng vẫn đứng vững, vươn mình che chở cho dân làng. Đặc biệt, trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, cây đa cùng người dân làng Tân Lý phải gánh chịu rất nhiều đau thương, mất mát.

Đường kính gốc cây đa gần 3m - Ảnh: X.V

Ông Trương Văn Chuyên, 73 tuổi, nguyên Bí thư Đảng ủy xã Minh Hóa (cũ) cho biết. “Một ngày hè tháng 6/1967, đoàn xe của quân ta đang chở vũ khí, lương thực phục vụ cho cuộc kháng chiến khi đi qua cây đa thì máy bay Mỹ ném bom. Trận “mưa bom” đó khiến một số xe và 4 nhà dân bị cháy. Cây đa cũng bị trúng bom và gãy 2 cành. Trên một ngọn đồi cách cây đa không xa, trận địa súng phòng không 12,7mm của ta bắn trả quyết liệt khiến 1 máy bay địch bị cháy. Trong trận chiến này, xã Đội phó xã Minh Hóa (cũ) Trương Văn Giàu đã hy sinh”.

Năm 1968, địch vẫn điên cuồng đánh phá ác liệt vào làng Tân Lý và cả xã Minh Hóa (cũ). Riêng trận bom kéo dài từ ngày 16-17/9/1968 làm cháy 122 ngôi nhà, cướp đi sinh mạng hàng chục người dân vô tội. Nhiều kho tàng của quân và dân ta bị cháy, hư hỏng nặng. Làng mạc, ruộng vườn trong xã bị bom cày, đạn xới cả vùng rộng lớn.

Năm 1969, các cơ quan của huyện Minh Hóa (cũ) lần lượt được chuyển về làng Tân Lý đóng. Cách gốc cây đa khoảng 50m về phía Tây là trụ sở của UBND huyện và hội trường, là nơi tiễn chân hàng trăm con em địa phương lên đường nhập ngũ, bảo vệ Tổ quốc. Các cơ quan Huyện ủy, Huyện đội, khối Mặt trận, đoàn thể cũng đóng chân cách đó không xa. Tất cả các trụ sở làm việc được làm bằng gỗ, tre và lợp lá, trát phên đất… Để bảo vệ “bộ não”, Huyện đội đã bố trí một trận địa pháo phòng không trên đỉnh đồi cao, thường trực sẵn sàng chiến đấu.

Sau khi đóng chân ở đây, Huyện ủy, UBND huyện đã đưa ra những chỉ đạo sáng suốt, phù hợp với thời cuộc, nhất là việc phát triển kinh tế, chiến đấu bảo vệ đất nước. Ông Đinh Văn Chưu, 93 tuổi, nguyên Phó Chủ tịch UBND huyện Minh Hóa kể: “Ngày đó, huyện chủ yếu tập trung lãnh đạo Nhân dân làm thủy lợi, đường giao thông, khai khẩn đất đai để trồng lúa nước, lúa rẫy, sắn, ngô và chăn nuôi trâu, bò. Từ năm 1969-1977, trên địa bàn đã hoàn thành nhiều công trình thủy lợi, như: Đập Tân Lý, đập Hung Đằng, đập Hói Roóc. Nhờ đó, hàng chục ha đất trồng lúa nước đã hình thành. Phong trào trồng sắn đã giúp cho người dân bảo đảm lương thực, góp phần chi viện cho tiền tuyến đánh giặc”.

Một nhánh cây đa bị gãy do bom đạn chiến tranh - Ảnh: X.V

Cần công nhận cây di sản

Cây đa ở thôn Tân Lý, xã Kim Phú có tuổi đời hàng trăm năm, gắn liền với những thăng trầm của lịch sử địa phương từ khi lập làng đến quá trình chiến đấu, bảo vệ và xây dựng quê hương. Cây tọa lạc giữa làng quê trù phú, sát quốc lộ 12A. Tán cây rộng 30m, cao khoảng 20m, đường kính gốc gần 3m. Thân cây có trụ thẳng lên khoảng 1,5m, mọc nhiều nhánh xung quanh, xù xì với những khối nu nhiều hình thù.

Nguyên Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam huyện Minh Hóa Đinh Xuân Đình cho biết: “Chúng tôi đã căn cứ vào các tiêu chí cây di sản Việt Nam và khảo sát, đánh giá về cây đa Tân Lý. Tôi nhận thấy, cây đa này đáp ứng đầy đủ các tiêu chí cần thiết để được công nhận là cây di sản Việt Nam. Do vậy, chúng tôi mong muốn chính quyền địa phương quan tâm bảo vệ, làm hồ sơ đề xuất lên các cấp có thẩm quyền để công nhận cây đa là cây di sản".

Theo Phó Chủ tịch UBND xã Kim Phú Hoàng Thanh Bình, cây đa thôn Tân Lý không chỉ tô đẹp thêm cho bức tranh làng quê mà còn góp phần phát triển du lịch, giáo dục truyền thống yêu nước, đạo hiếu cho người dân. Để bảo vệ, chăm sóc cây đa, cấp ủy, chính quyền và người dân trong thôn thường xuyên chăm sóc, phát quang quanh gốc, ngăn chặn các hành vi xâm hại cây. Hiện, xã cũng đang nghiên cứu, tìm hiểu các điều kiện, tiêu chí, xây dựng các phương án đề xuất để cây đa ở thôn Tân Lý được công nhận là cây di sản Việt Nam, góp phần nâng tầm, bảo vệ cây tốt hơn trong thời gian tới.

Xuân Vương