QTO - Nhắc đến làng Võ Xá, xã Võ Ninh cũ (xã Quảng Ninh, tỉnh Quảng Trị mới) là nhắc đến một vùng đất anh hùng thuộc “bát danh hương”: “Sơn, Hà, Cảnh, Thổ - Văn, Võ, Cổ, Kim”. Trong cao trào chuẩn bị Tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng Tám năm 1945 ở phủ Quảng Ninh và tỉnh Quảng Bình, Võ Xá được lịch sử lựa chọn làm nơi hội tụ những “hạt giống đỏ” lãnh đạo cách mạng: Lê Đình Triển, Phạm Xuân Tuynh, Võ Thuần Nho, Đoàn Khuê, Đồng Sỹ Nguyên...

Bài 1: Những “hạt giống đỏ”

Theo lịch sử Đảng bộ huyện Quảng Ninh cũ (tập 1, 1930-1954), từ những năm cuối thập kỷ 20 của thế kỷ XX, làng Võ Xá có nhiều thanh niên ưu tú sớm giác ngộ cách mạng. Một “đốm lửa” ban đầu, thổi bùng lên ngọn lửa và lan tỏa thành phong trào cách mạng rộng khắp, chuẩn bị mọi mặt cho cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng Tám, năm 1945.

Vùng đất địa linh

Tiến sĩ sử học Nguyễn Khắc Thái nhận xét: Võ Xá là một làng nổi tiếng thuộc phủ Quảng Ninh xưa trong mạch nguồn hào khí dân tộc ứng với “bát danh hương” lưu danh sử sách về vùng đất Quảng Bình “Sơn, Hà, Cảnh, Thổ - Văn, Võ, Cổ, Kim”. Trên đường thiên lý Bắc Nam, Võ Xá lưng dựa vào dải cát Đại Trường Sa phía Đông, phía Tây là Rào Bạc nối liền sông Kiến Giang với dòng Nhật Lệ. Câu ca xưa "Nhất sợ Lũy Thầy, nhì sợ đầm lầy Võ Xá" lưu truyền gợi nhắc đến làng Võ Xá hiểm trở giữa đồng bằng, thuận lợi cho việc phòng thủ, hoạt động bí mật sát với phủ lỵ Quảng Ninh và tỉnh lỵ Quảng Bình.

Nhà nhóm thôn Trung (Võ Xá), địa điểm tổ chức huấn luyện lực lượng tự vệ chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa cướp chính quyền tháng Tám năm 1945 - Ảnh: T.Long

Võ Xá xưa gồm các thôn: Hà, Tây, Trung, Tiền, Thượng, Trúc Ly gắn với hàng loạt di tích lịch sử, danh thắng: Dinh Lưu Đồn, chợ Dinh Mười, chợ Võ Xá, đình làng Võ Xá, đình làng Trúc Ly, nhà nhóm thôn Trung, giếng Con Cá, chùa Võ Xá, chùa Cảnh Tiên... Trong cao trào cách mạng tháng Tám và trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, Võ Xá vẫn còn lại nhiều địa danh, như: Nhà nhóm thôn Trung, nơi Tỉnh bộ Việt Minh chọn làm địa điểm huấn luyện quân sự lực lượng Việt Minh Cô Tám; xưởng cơ khí Trần Táo, nơi sản xuất vũ khí; đình làng Võ Xá, nơi tập hợp lực lượng cách mạng xuất quân cướp chính quyền tại phủ lỵ Quảng Ninh và tỉnh lỵ Quảng Bình.

Đặc biệt, ngôi nhà của ông Lê Đình Triển (1905-1955) ở thôn Thượng, nơi Tỉnh bộ Việt Minh chọn làm địa điểm hoạt động lãnh đạo phong trào cách mạng toàn tỉnh chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng Tám năm 1945.

Những “hạt giống đỏ” cách mạng

Những ngày tháng Tám lịch sử, chúng tôi cùng ông Phạm Phước, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Bình (cũ) về thăm lại Võ Xá. Một điều rất may mắn đối với chúng tôi là ông Phạm Phước vốn quê quán Võ Xá. Trong cao trào cách mạng chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa giành chính quyền, nhà ba và một người o ruột của ông Phạm Phước trở thành nơi nuôi giấu các đồng chí trong Tỉnh bộ Việt Minh. Ba ông Phạm Phước tên Phạm Mua, một trong những người lái đò về Đồng Hới chuyên chở 100 khẩu súng và đạn dược do một cơ sở cách mạng ở Đồn bảo an Đồng Hới cung cấp đưa lên Võ Xá trang bị cho lực lượng tự vệ.

Ông Phạm Phước, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Bình (thứ hai bên trái) trò chuyện với các nhân chứng lịch sử từng nuôi giấu cán bộ Việt Minh ở thôn Thượng (Võ Xá) - Ảnh: T.Long

Chúng tôi thăm lại ngôi nhà của ông Lê Đình Triển, nơi Việt Minh phủ Quảng Ninh và Tỉnh bộ Việt Minh lựa chọn đặt “tổng hành dinh”. Ngôi nhà xưa, thay đổi qua bao thăng trầm, biến thiên lịch sử, hiện tại do ông Lê Thanh Lương (SN 1935) con trai ông Lê Đình Triển sở hữu.

Ông Lê Thanh Lương kể: Ông nội ông tên Lê Văn Đơn có ba người con trai là Lê Quýnh, Lê Đình Triển và Lê Đình Cường. Cả ba người đều giác ngộ cách mạng từ sớm. Ông Lê Quýnh học chữ Nho, làm nghề bốc thuốc và mở hiệu thuốc bắc tại Đồng Hới. Chính ông Lê Quýnh là người điều chế ra vị thuốc gửi vào nhà lao Đồng Hới giúp tù chính trị tuyệt thực để duy trì phong trào đấu tranh trong nhà tù.

Từ Võ Xá, phong trào cách mạng lan nhanh khắp phủ Quảng Ninh. Dưới sự lãnh đạo của các đồng chí Lê Đình Triển, Phạm Xuân Tuynh vấn đề xây dựng và phát triển lực lượng Việt Minh chuẩn bị tiến tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền nhanh chóng gấp rút triển khai.

Ông Lê Đình Triển cùng người em Lê Đình Cương từng tiếp xúc với cụ Phan Bội Châu, tham gia phong trào yêu nước đòi để tang cụ Phan Chu Trinh, đòi thả tự do cho cụ Phan Bội Châu.

Cuối năm 1927, ông Lê Đình Triển theo học trắc đạc tại Vinh (Nghệ An), gặp gỡ với nhà cách mạng Hà Huy Giáp, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương tại Vinh, sau đó tổ chức phân công vào hoạt động tại Đà Nẵng. Tháng 5/1930, Lê Đình Triển bị bắt, bị thực dân Pháp kết án 2 năm tù, giam ở nhà tù Tô Ran (Đà Nẵng) sau chuyển ra lao Thừa Phủ (Huế) rồi đưa về nhà lao Đồng Hới.

Ông Lê Đình Cương kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương tháng 5/1932, hoạt động cách mạng tại quê nhà, bị địch khủng bố, truy nã gắt gao nên năm 1934, ông Lê Đình Cương đưa gia đình vào hoạt động tại Đà Lạt (Lâm Đồng) và tham gia Tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng Tám năm 1945 tại đây.

Ông Phạm Xuân Tuynh (1906-1981) quê quán thôn Trung, làng Võ Xá, theo học ngành sư phạm năm 1921. Năm 1929, khi dạy học ở Thạch Bàn (Lệ Thủy), thầy giáo Phạm Xuân Tuynh gặp gỡ với những thanh niên trí thức, như: Nguyễn Hữu Chuyên, Đào Viết Doãn, Lê Dung, Lê Viên... Tháng 4/1930, ông Phạm Xuân Tuynh được đồng chí Nguyễn Hữu Chuyên, cán bộ Xứ ủy Trung Kỳ giới thiệu vào Đảng. Cùng với ông Lê Đình Triển, ông Phạm Xuân Tuynh là một trong những hạt nhân của phong trào cách mạng tại làng Võ Xá, phủ Quảng Ninh và tỉnh Quảng Bình.

Ông Lê Thanh Lương, con trai của “hạt giống đỏ” cách mạng làng Võ Xá Lê Đình Triển - Ảnh: T.Long

Theo Lịch sử Đảng bộ xã Võ Ninh cũ (1930-2000), ngày 9/5/1945, trên một con đò nhỏ neo tại Cồn Soi ở sông Nhật Lệ, hội nghị thành lập Mặt trận Việt Minh phủ Quảng Ninh tiến hành dưới sự chủ trì của đồng chí Lê Đình Triển. Tham dự cuộc họp có các đồng chí: Phạm Xuân Tuynh, Nguyễn Trung Thầm, Nguyễn Mạnh Can, Hồ Thắng, Hoàng Tư Canh. Sau hội nghị thành lập Mặt trận Việt Minh phủ, cơ quan lãnh đạo Mặt trận đóng tại thôn Thượng. Nhiệm vụ đặt ra cho Mặt trận Việt Minh phủ Quảng Ninh là phải tuyên truyền sâu rộng Điều lệ Việt Minh; tổ chức các hoạt động đoàn thể cứu quốc; tập hợp quần chúng đấu tranh chống bắt phu, bắt lính. Chủ trương “Phá kho thóc Nhật để giải quyết nạn đói”, đề cao khẩu hiệu “Đánh đuổi giặc Nhật, thành lập chính quyền cách mạng”.

Nhìn lại lịch sử giai đoạn 1930-1945 ở Võ Xá với những ảnh hưởng của tư tưởng tiến bộ, cách mạng, do nhiều trí thức yêu nước, các chiến sĩ cộng sản kiên trung như Lê Đình Triển, Lê Đình Cương, Phạm Xuân Tuynh và các quần chúng tích cực như Phạm Xuân Nghiễn, Lê Giai... trở thành lực lượng nòng cốt giúp phong trào cách mạng phát triển mạnh mẽ dưới sự lãnh đạo của Đảng. Đây chính là yếu tố tiên quyết để Tỉnh bộ Việt Minh quyết định chuyển từ Lệ Thủy về hoạt động tại chiến khu mới Võ Xá.

Ngô Thanh Long

Bài 2: Nơi anh hào tụ nghĩa