Lần đầu tiên, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát được luật hóa tại Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo. Đây được xem là bước ngoặt chính sách, tạo hành lang pháp lý linh hoạt để công nghệ mới có cơ hội ra đời, được thử nghiệm sớm và từng bước phát triển thành các giải pháp phục vụ thực tiễn.

Gỡ nút thắt cho sáng kiến công nghệ

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo được thông qua đánh dấu bước chuyển biến quan trọng trong quản lý, phát triển khoa học và công nghệ tại Việt Nam.

Một trong những điểm mới nổi bật của luật là cho phép thiết lập cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) nhằm tạo hành lang pháp lý linh hoạt cho các mô hình, công nghệ và chính sách mới được thử nghiệm trong phạm vi giới hạn, có sự giám sát chặt chẽ của cơ quan quản lý nhà nước.

Luật quy định về nguyên tắc, nội dung và thời hạn cho phép thử nghiệm có kiểm soát…; đồng thời, quy định rõ các nguyên tắc và trường hợp miễn, loại trừ trách nhiệm dân sự, hành chính và hình sự cho cơ quan quản lý, tổ chức, cá nhân tham gia và thực hiện thử nghiệm có kiểm soát khi xảy ra thiệt hại, rủi ro.

Luật cũng quy định trách nhiệm của tổ chức, doanh nghiệp được cấp phép thử nghiệm có kiểm soát trong việc cung cấp thông tin, khuyến cáo rủi ro, quản lý dữ liệu và bồi thường thiệt hại nhằm bảo vệ quyền lợi của người tham gia thử nghiệm.

Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát được kỳ vọng tháo gỡ các rào cản về thể chế, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân phát huy sáng tạo, thử nghiệm các giải pháp công nghệ mới, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Theo các chuyên gia, cơ chế này được triển khai sẽ tạo môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp, đơn vị tư nhân tham gia nghiên cứu vào các lĩnh vực, như: Ứng dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, thương mại điện tử, công nghệ tài chính, nông nghiệp thông minh...

Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát là bước tiến lớn, bảo đảm khuôn khổ pháp lý cho khuyến khích sáng tạo và bảo vệ lợi ích cộng đồng. Đồng thời sẽ tạo điều kiện để doanh nghiệp thử nghiệm trong môi trường pháp lý linh hoạt, giảm nguy cơ bị cấm hoặc bị xử phạt vì chưa có quy định hiện hành.

Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát được kỳ vọng tháo gỡ các rào cản về thể chế, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân phát huy sáng tạo, thử nghiệm các giải pháp công nghệ mới, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Tiến sĩ Phạm Kim Thư, Phó Hiệu trưởng Trường đại học Công nghệ và Quản lý Hữu Nghị nhận định, đây cũng là bước ngoặt quan trọng đối với các trường đại học vốn là những trung tâm nghiên cứu và phát triển công nghệ; mở ra một không gian pháp lý an toàn cho các nhóm nghiên cứu, doanh nghiệp spin-off và start-up trong trường được phép thử nghiệm công nghệ, mô hình kinh doanh mới mà không phải chịu rủi ro pháp lý quá lớn trong giai đoạn đầu.

Ông kỳ vọng cơ chế sẽ khơi thông một loạt sáng kiến hiện đang bị “kẹt” bởi rào cản pháp lý, chẳng hạn: Các mô hình ứng dụng AI trong đánh giá học tập, blockchain trong xác thực văn bằng, hay dịch vụ fintech hỗ trợ học phí-tín dụng sinh viên vốn rất tiềm năng nhưng chưa có khung pháp lý rõ ràng; các đề xuất chuyển giao kết quả nghiên cứu ra thị trường theo mô hình chia sẻ lợi nhuận giữa nhà trường-giảng viên-doanh nghiệp hay việc thử nghiệm các sản phẩm số (EdTech, HealthTech, GovTech…) trong môi trường thực tế với người dùng thật, nhưng vẫn trong giới hạn an toàn.

Ứng dụng công nghệ hiện đại trong sản xuất tại Công ty cổ phần Sữa Việt Nam Vinamilk.

“Cơ chế này sẽ giúp các trường giảm rủi ro pháp lý khi “dám làm khác”, đồng thời thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp đổi mới sáng tạo ngay trong trường đại học”, ông Thư nhấn mạnh.

Cần cơ chế riêng cho từng lĩnh vực

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát là môi trường thử nghiệm đặc biệt và được ví như “vườn ươm” cho những ý tưởng được tự do sáng tạo trong khuôn khổ cho phép, từ đó tạo ra nhiều giải pháp công nghệ đột phá.

Tuy nhiên, để triển khai hiệu quả chính sách mới này cần có cơ chế thử nghiệm có kiểm soát riêng cho mỗi lĩnh vực để thúc đẩy khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo.

Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết, trên cơ sở Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, các đơn vị quản lý nhà nước có thể xây dựng, trình Chính phủ ban hành các quy định chi tiết về thử nghiệm có kiểm soát để đáp ứng yêu cầu quản lý và nhu cầu của doanh nghiệp, tổ chức bảo đảm phù hợp với đặc thù của ngành, lĩnh vực.

Theo một số doanh nghiệp, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát có thể có nhiều mục đích khác nhau, nhưng phổ biến nhất là nhằm đưa sản phẩm, dịch vụ đổi mới sáng tạo hoặc một cơ chế, chính sách sớm đi vào thực tế.

Cần tránh tư duy thử nghiệm có kiểm soát là bắt buộc và tránh phân biệt đối xử giữa doanh nghiệp tham gia và không tham gia cơ chế này. Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát cần được thường xuyên rà soát, điều chỉnh và nâng cấp để phù hợp với thực tiễn triển khai; đồng thời cần thiết lập một cơ chế giải quyết tranh chấp và khiếu nại hiệu quả.

Ngoài ra, cần sớm hoàn thiện, ban hành các nghị định, thông tư hướng dẫn nhằm tạo dựng khung pháp lý đồng bộ, thuận lợi để khuyến khích doanh nghiệp, nhà đầu tư cụ thể hóa sáng kiến, thử nghiệm mô hình công nghệ mới hoặc sản phẩm đổi mới sáng tạo ở các ngành, lĩnh vực được lựa chọn thử nghiệm.

Từ thực tiễn hoạt động tại cơ sở đào tạo, Tiến sĩ Nguyễn Đại Lâm, Phó Chủ nhiệm thường trực Khoa Tại chức, Trường đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội (HUBT) đề xuất, cần triển khai cơ chế thử nghiệm có kiểm soát theo hướng ưu tiên mô hình kết hợp chuyển giao công nghệ và khởi nghiệp spin-off trong các lĩnh vực như giáo dục số và trí tuệ nhân tạo.

Giảng viên và sinh viên cần được phép thử nghiệm nền tảng học tập cá nhân hóa ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong phạm vi nội bộ nhà trường, đồng thời áp dụng cơ chế phân chia lợi nhuận linh hoạt giữa nhà trường và nhóm phát triển.

Bên cạnh đó, thủ tục phê duyệt nội bộ cần được đơn giản hóa, thời gian phản hồi các đề án đổi mới công nghệ cần được rút ngắn, tạo điều kiện cho hoạt động thử nghiệm nhanh chóng bắt nhịp thực tiễn. Những lĩnh vực này không chỉ giàu tiềm năng mà còn đòi hỏi được thử nghiệm sớm để hoàn thiện sản phẩm, trong bối cảnh khung pháp lý hiện hành còn thiếu linh hoạt.

Theo NDĐT