Mùa xuân và quê hương trong tâm tưởng nhà thơ Chế Lan Viên

(QT) - Chế Lan Viên là một trong những nhà thơ lẫy lừng bậc nhất của nền thơ hiện đại Việt Nam, người được tặng thưởng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật cũng là cây bút với những trang viết sâu và sắc về mùa xuân và quê hương. Trong bài tùy bút "Mùa xuân làm hiệu cho ta" cách đây tròn ba mươi năm, nhà thơ mở đầu bằng một giọng văn mềm mại, tinh tế giàu chất thơ mà không kém phần trí tuệ: "Khắp nơi trên các miền Tổ quốc, mùa xuân lại về, cái Tết lại về. Chúng ta vùi đầu trong trăm công nghìn việc, có lẽ khi nó đến sát kề thì ta mới biết, nhưng cây cỏ đất trời chờ đợi nó từ lâu. Những hàng cây trước lăng Bác đã từ lâu trút hết lá năm qua, lặng im chờ xuân đến. Lặng im trong các nhánh, từ lâu nhựa đã chuyển dần thành hoa cho kịp dâng Người."

Quê hương đổi mới. Ảnh: Đ.T.T

Cách viết, cách nghĩ của nhà thơ Chế Lan Viên không hề dễ dãi. Ông nghĩ từ bề rộng, nghĩ tới chiều sâu, lật đi lật lại vấn đề, trong cách thể hiện, lập ngôn cũng thường gây ấn tượng khác người, nhiều chỗ độc đáo. Đoạn văn sau cũng khá tiêu biểu cho lối viết của ông: "Bây giờ như một sức mạnh không gì ngăn cản nổi, mùa Xuân ùa vào mọi ngõ, mọi nhà, mọi tấm lòng khép hay là mở, chờ đợi nó hoặc không chờ đợi nó. Ai mà cưỡng lại mùa xuân? Dù chỉ là một cành hoa không tên trên đỉnh cao Lũng Cú ở điểm cực bắc, hay là một màu cỏ dại ở mũi Cà mau chót cùng đấy đều tín hiệu mùa Xuân. Dù ở ngoài các đảo xa, ở những Trường Sa, Hoàng Sa sóng bể mây trời hay ở các vùng biên giới Việt - Miên đất Tổ quốc cày lên vì đạn pháo lũ côn đồ, ở mọi nơi mùa Xuân đều không vắng bóng. Vô hình mà có mặt. Vì Xuân ư, Tết ư? Đối với chúng ta chả có gì khác ngoài cái cảm xúc lớn lao này: sự thống nhất, sự đồng cảm thiêng liêng của toàn dân tộc trong ý niệm đầu năm, cả Việt Nam là một..." Rất thơ, rất trữ tình, rất bay bỗng mà lại rất chính trị. Hôm nay đọc lại vẫn thấy những dòng tùy bút ấy vẫn thấy mang hơi nóng thời sự. Có những điều không mới, nhiều người đã nghĩ, nhiều người cảm nhận được, nhưng qua ngòi bút nhà thơ ta lại thấy ánh lên một niềm xuân mới, như trong bài "Ý thức trước mùa hoa": "Yêu say mê cái đẹp, nhưng khi cái đẹp quá đẹp, quá nhiều, hình như lòng tôi lại do dự, chần chừ! Mình có quên mình đi chăng, quên công việc trên mỗi chúng ta còn rất nặng? Hoa quá đẹp, quá nhiều phảng phất cho ta cái cảm giác một thứ hạnh phúc gì đến hơi quá sớm với mình? Nhưng rồi tôi đã yên lòng! Sao lại còn quá sớm, hạnh phúc đó con đường ta đi đến nó đã 30 năm. Máu và hoa. Con đường dẫn đến hoa lúc này, phải đi qua bao xương máu. Chứ phải bỗng dưng mà ta được hưởng!" Đối với quê hương ruột thịt của mình, nhà thơ từng có tác phẩm "Kết nạp Đảng trên quê Mẹ" với những câu thơ được nhiều người nhớ: Gió Lào ơi, người đừng thổi nữa Những ruộng đói mùa, những đồng đói cỏ Những đồi sim không đủ quả nuôi người Cuộc sống gian lao ít tiếng nói cười Chỉ có gió mù trời chen tiếng súng. Mặc dù xa quê nhưng Quảng Trị vẫn sống trong tâm tưởng nhà thơ. Khi ra nước ngoài dự đại hội các nhà văn quốc tế, Chế Lan Viên vẫn gan ruột với quê nhà. Với tư cách là sứ giả văn hóa, ông đã đem đến cho bạn bè quốc tế bài thơ con gà Kẻ Diên nổi tiếng của đất Hải Lăng, với hai câu kết bất hủ: Đừng than phận khó ai ơi! Còn da lông mọc còn chồi nảy cây . Sau ngày nước nhà thống nhất, khi trở lại thăm quê, nhà thơ vẫn dành những tình cảm thiết tha cho nơi chôn nhau cắt rốn. Cũng trong bài tùy bút "Ý thức trước mùa hoa" khi luận bàn về hoa, bỗng dưng tác giả có những liên tưởng khá bất ngờ về một người đồng hương, Tổng Bí thư Lê Duẩn: "Bánh mì và hoa hồng". Tôi nhớ một khẩu hiệu nổi tiếng. Tôi lại nhớ lời của đồng chí Lê Duẩn: " Người ta cần xem hát, xem hoa. Và xem hát, xem hoa làm cho tình cảm con người trong sáng hơn. Có thể một ngày nào đó người Việt Nam ta không còn ghét nhau nữa được không?" Đồng chí tiếp thêm: "Chúng ta làm thế nào để ngày mai con người Việt Nam trở thành những con người mới có văn hóa, không chỉ là những người chiến đấu kiên cường nhất, mà còn là những người có văn hóa đẹp nhất. Hạnh phúc là gì? Hạnh phúc là thỏa mãn mọi nhu cầu tinh thần và vật chất. Đó là mục đích của chủ nghĩa cộng sản. "Những lời ấy làm tôi suy nghĩ ..." Hai mươi mùa xuân vắng mặt một nhà thơ lớn Chế Lan Viên, song nhiều điều ông nghĩ và viết vẫn mang tính thời sự, vẫn tìm được sự đồng cảm trong cuộc sống hôm nay. Phạm Thạch Thảo