Tân Sở - kinh đô kháng chiến

(QT) - Hơn 300 năm sau, khi Ái Tử hay Trà Bát không còn là thủ phủ như buổi đầu khởi nghiệp, nhưng hậu duệ của Nguyễn Hoàng- vua Hàm Nghi, một vị vua yêu nước của triều Nguyễn đã về Quảng Trị lập “kinh đô kháng chiến” chống Pháp, đấy chính là thành Tân Sở ở Cam Lộ. Dài theo đường thiên di của lịch sử, của dân tộc, nhiều chứng tích đã bị phôi pha, quên lãng rồi tan vào cát bụi. Và Tân Sở cũng không ngoài số phận ấy. “Kinh thành dự bị- kinh đô kháng chiến” Từ huyện lỵ Cam Lộ (nơi năm 1973 được chọn làm thủ đô của Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN), nằm ở km 12 trên Quốc lộ 9 từ Đông Hà đi Lao Bảo, rẽ về hướng Nam theo đường vào Cùa chừng 7 cây số sẽ gặp một bình nguyên đất bazan màu mỡ được vây bọc với những đồi núi bát úp khá kín đáo và hiểm yếu. Đấy chính là thành Tân Sở.

Cửa tiền thành Tân Sở (mô phỏng).

Sau khi Pháp nổ súng tấn công xâm lược nước ta, triều đình nhà Nguyễn từng bước nhượng bộ “chủ hòa” , tuy nhiên trong triều đình vẫn nổi lên phái “chủ chiến” do Thượng thư Bộ Binh Tôn Thất Thuyết và Phụ chính đại thần Nguyễn Văn Tường đứng đầu. Kinh thành ngày càng bị uy hiếp, từ năm 1883, Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường đã chủ trương xây dựng một kinh đô dự phòng để di đô khi Huế lâm nguy. Vùng Cùa với Tân Sở là trung tâm được chọn. Khi người Pháp đánh chiếm cửa Thuận An (tháng 8-1883) thì Tân Sở được đẩy nhanh tốc độ xây dựng. Một kinh đô kháng chiến được xây nên bởi nguyên vật liệu tre, gạch, gỗ, đá… của nhân dân Quảng Trị đóng góp. Đến đầu năm 1885 Tân Sở được xây dựng hoàn thành. Một trong những tư liệu đầu tiên tìm hiểu về căn cứ Tân Sở là của giáo sĩ A.Delvaux, người từng đến truyền giáo ở xứ đạo Phước Tuyền (Cam Lộ) được đăng trên tập san Đô Thành hiếu cổ (B.A.V.H-“Le Camp de Tan So”) với những miêu tả chi tiết kèm theo bản đồ thành Tân Sở. Tân Sở được xây với mục đích làm căn cứ kháng chiến nên thành có diện tích rộng gần bằng kinh thành Huế. Với chiều dài 548 mét, rộng 418 mét (kinh thành Huế mỗi chiều rộng khoảng 600 mét), ngoài thành có hàng rào cọc nhọn và hào sâu bao bọc, thành đắp bằng đất nện, mở 4 cửa Tiền -Hậu -Tả -Hữu theo hướng tương ứng là nam-bắc-đông-tây, tiếp theo là tre gai được trồng thành lũy dày với bốn lớp lũy, giữa các lũy tre là thành đất, tiếp giáp với thành nội là trại lính, kho hậu cần, bãi tập voi, ngựa. Chính giữa trung tâm là khu vực thành nội được xây bằng gạch vồ với chiều dài 165 mét, rộng 100 mét, ngoài 4 cửa tiền - hậu - tả - hữu còn có thêm Ngọ Môn. Bên trong thành nội là hành cung với các ngôi nhà kiên cố được tháo dỡ từ Huế rồi mang ra dựng lại để vua và các quan làm việc như dinh Lãnh binh, Chánh sứ, Phó sứ, Bang Tá… Lần giở những trang tài liệu cũ về căn cứ Tân Sở lúc bấy giờ có thể hình dung cả một “công trường kháng chiến” khi hàng vạn dân đinh trong vùng tụ hội về đây xây dựng thành lũy, binh lính tập trung luyện tập. Lương thực lúa gạo chuẩn bị cho cuộc kháng chiến được vận chuyển từ đồng bằng sông Hồng vào đây qua ngả cảng Cửa Việt. Súng thần công, đạn dược được chuyển từ kinh thành Huế ra, lò rèn nổi lửa đúc súng ống.Tiền bạc ngân lượng chuẩn bị cho cuộc kháng chiến cũng được Tôn Thất Thuyết cho chuyển ra đây với ba trăm ngàn lượng, bằng một phần ba kho nội phủ.

Những viên gạch vồ được dân nhặt về lát sân.

Những trù liệu của triều đình khi xây dựng căn cứ Tân Sở đã thành sự thật khi sự biến đêm 23 tháng 5 năm Ất Dậu (1885) xảy ra. Cuộc tập kích đồn Mang Cá và tòa Khâm Sứ Pháp không thành, kinh đô chìm ngập trong biển máu. Tôn Thất Thuyết và triều thần phò giá vua Hàm Nghi ra Tân Sở để chuẩn bị cho cuộc kháng chiến đánh Pháp. Tại đây, vua Hàm Nghi đã xuống chiếu Cần Vương kêu gọi nhân dân cả nước phò vua đánh giặc. Cuộc kháng chiến của phong trào Cần Vương với sự tham gia của nhân dân và nhiều sĩ phu yêu nước kéo dài đến những năm đầu thế kỷ XX. Tân Sở thành xưa sau này bị quân Pháp đốt phá, nhưng theo A.Delvaux, khi ông lên đây lần đầu vào năm 1906, những thành lũy trong và ngoài Tân Sở vẫn còn khá nguyên vẹn. Hoang tàn dấu tích...

Quảng Trị: Ba lần được chọn làm kinh đô và thủ phủ Lần thứ nhất: Khi chọn đất đứng chân cho hành trình mở cõi, từ năm 1558 Nguyễn Hoàng đã chọn Ái Tử của Quảng Trị. Lần thứ hai: Năm 1883, phòng khi Huế thất thủ, nhà Nguyễn chọn Quảng Trị để lập “kinh đô kháng chiến”, xây dựng căn cứ Tân Sở (nay thuộc vùng Cùa, huyện Cam Lộ, Quảng Trị) được sử sách coi là kinh thành dự phòng với quy mô tương đương kinh thành Huế. Lần thứ ba: Năm 1973, khi đặt “thủ đô” cho Cộng hòa miền Nam Việt Nam (CHMNVN), giữa lúc cuộc đấu tranh đòi thống nhất đất nước diễn ra ác liệt nhất, Cam Lộ cũng được chọn đặt trụ sở của Chính phủ cách mạng lâm thời CHMNVN. Nơi đây đã diễn ra những lễ trình Quốc thư, tiếp kiến ngoại giao với sự có mặt của các chính khách trong chính phủ kháng chiến Huỳnh Tấn Phát, Nguyễn Hữu Thọ, Nguyễn Thị Bình… (L.Đ.D)

Hơn 120 năm trôi qua, chúng tôi về lại thành xưa Tân Sở chỉ thấy một bình nguyên mênh mông phủ kín bạt ngàn cao su. Những lũy tre ken dày mấy lớp xưa kia nay chỉ còn vài khóm lưa thưa nhưng vẫn mọc thẳng hàng đủ cho chúng tôi nhận ra dấu vết của vòng thành ngoại. Trên lô cao su chưa khép tán, người dân vùng Cùa đang tranh thủ gặt lúa. Chị Trần Thị Cúc ở thôn Mai Lộc 2, xã Cam Chính kể hồi còn nhỏ lên đây chị vẫn thấy bờ tre ken dày. Những năm 70-80 của thế kỷ trước, người dân mưu sinh bằng công việc tìm phế liệu, trong khu vực thành Tân Sở xưa này được tìm thấy khá nhiều đạn của súng thần công. Đấy là những viên đạn hình cầu đúc bằng gang hay sắt, đồng, kích cỡ đường kính lớn bé khác nhau. Còn theo A.Delvaux, sau khi Tân Sở bị Pháp chiếm và đốt phá, công sứ Quảng Trị là Hamelin đã sai chuyển 4 khẩu thần công có khắc chữ Hán từ Tân Sở về đặt trước hành cung ở thành cổ Quảng Trị, trong đó hai cỗ súng dài đến 2m57. Hỏi thăm những người dân quanh vùng để tìm đến chủ một vựa thu mua phế liệu thời đó, chúng tôi gặp anh Trần Xuân Hòa, 54 tuổi, người thôn Đốc Kỉnh, Cam Chính. Anh Hoà cho biết số đạn thần công hồi đó anh mua nhiều vô kể nhưng đều cân sắt phế liệu, anh có giữ lại một vài viên bằng đồng nhưng đã thất lạc mất. Lũy tre không còn, những chứng tích súng đạn của kinh thành kháng chiến cũng không còn. May sao trong vườn nhà anh Hòa vẫn còn một số viên gạch vồ, vốn xưa kia là gạch xây thành nội Tân Sở. Hồi đó, dân trong vùng vào Tân Sở kiếm hết phế liệu đã nhặt những viên gạch còn lành lặn về lát sân, lát nền giếng. Tôi cúi xuống, những viên gạch vồ với kích thước không lẫn vào đâu được đã xanh sắc rêu im lặng trong góc vườn nhà anh Hòa. Một kinh đô kháng chiến được nhắc nhiều trong sử sách nay chỉ còn lại vài viên gạch lẻ loi như thế này thôi ư? Một chương bi tráng trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc lẽ nào không còn ai biết? Nhìn ra mênh mông bình nguyên, chập chùng đồi núi vây bọc bốn bề, chốn hiểm địa chở che cho Tổ quốc buổi sơn hà nguy biến nay cần phục dựng lại để nhắc nhở hậu thế. Bài, ảnh: LÊ ĐỨC DỤC