Giữ gìn nét đẹp của Hò giã gạo. Bài 2: Bảo tồn để xứng tầm di sản quốc gia

Hò giã gạo là loại hình nghệ thuật dân gian đầu tiên của tỉnh Quảng Trị được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH,TT&DL) đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, đa dạng hóa như hiện nay, việc giữ gìn và lưu truyền điệu hò giã gạo không chỉ có ý nghĩa bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn có giá trị giáo dục về lịch sử, nguồn cội, ứng xử trong gia đình, xã hội và phát triển du lịch.

Thiếu môi trường diễn xướng

Sự bùng nổ internet kết hợp với sự xuất hiện ngày càng nhiều hình thức giải trí hiện đại khiến Hò giã gạo khó có sức hút với cộng đồng, nhất là giới trẻ. Một kết quả khảo sát của ngành văn hóa tỉnh cho thấy, đối tượng thường xuyên nghe Hò giã gạo chủ yếu tập trung ở độ tuổi trên 60; thỉnh thoảng nghe chủ yếu là nông dân có trình độ phổ thông và độ tuổi trung niên; người có độ tuổi càng trẻ, trình độ học vấn càng cao thì càng ít nghe Hò giã gạo.

Ngày hội văn hóa dân gian lần thứ II và ra mắt mô hình trải nghiệm sáng tạo với chủ đề “Quảng Trị - nét đẹp miềndân ca” của học sinh Trường Tiểu học Vĩnh Thủy để lại ấn tượng sâu sắc -Ảnh: L.T

Hiện trên địa bàn tỉnh có 18 câu lạc bộ (CLB) dân ca, trong đó có 6 CLB dân ca có sáng tác, biểu diễn Hò giã gạo. Tuy nhiên, các CLB này hoạt động có hiệu quả hay không phụ thuộc rất nhiều vào phong trào văn hóa văn nghệ ở địa phương.

Ông Đào Bá Vây - một nghệ nhân khá am hiểu về Hò giã gạo ở thôn Đại An Khê, xã Hải Thượng, huyện Hải Lăng, trăn trở: “Hò giã gạo đang được một số nghệ nhân, người yêu dân ca duy trì lẻ tẻ trong cộng đồng chứ chưa thật sự được kết nối đi vào cuộc sống đời thường. Một số địa phương có thành lập CLB thì hò giã gạo chủ yếu được một số nghệ nhân viết lời cho hội thi, hội diễn mang tính đặt hàng, thời vụ nên thiếu bền vững”.

CLB Dân ca Sông Hiền (huyện Vĩnh Linh) thành lập năm 2017, đến nay có 28 thành viên. So với các CLB dân ca trên địa bàn tỉnh thì CLB này hoạt động khá bài bản vì có ban nhạc, người viết lời riêng, thành viên là tập hợp những người đam mê, nhiệt huyết với dân ca trên địa bàn toàn huyện.

Với định kỳ sinh hoạt 1 lần/tuần, CLB tạo được sự kết nối giữa các thành viên, ngoài những sô diễn phục vụ cho các hội diễn quần chúng ở làng xã, CLB còn dựa trên làn điệu Hò giã gạo để soạn lời, biểu diễn theo đơn đặt hàng tuyên truyền mang tính chuyên ngành của từng cơ quan, đơn vị trong các hội thi, hội diễn.

Tuy vậy, CLB vẫn đứng trước không ít thách thức. “Hò giã gạo hầu như không còn được trình diễn gắn với môi trường lao động; người biểu diễn và người thưởng thức tách bạch, không hòa làm một như bản chất vốn có. Do đó, tính ứng tác giữa 2 chủ thể này không thể diễn ra mà tất cả đều theo một kịch bản được dàn dựng sẵn. Mặt khác, những người nắm giữ vốn di sản phần nhiều lớn tuổi và ngày một ít dần, trong khi đó, đội ngũ kế cận cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay”, Chủ nhiệm CLB Dân ca Sông Hiền Nguyễn Thanh Hồng trăn trở.

Hiện nay, nguồn kinh phí Nhà nước cho việc bảo tồn và phát huy dân ca nói chung, Hò giã gạo nói riêng còn hạn chế. Tại Quảng Trị, việc huy động các nguồn lực xã hội hóa cho lĩnh vực này cũng không dễ dàng.

Trước đây, xã Triệu Trung, huyện Triệu Phong có 1 CLB dân ca cấp xã và 8 thôn (thời chưa sáp nhập thôn) thì mỗi thôn có 1 CLB dân ca. Tuy nhiên, hiện chỉ còn CLB Dân ca bài chòi Ngô Xá Thanh Lê hoạt động.

Theo Nghệ nhân ưu tú Hồ Thị Linh, CLB muốn hoạt động hiệu quả cần có nhân tố hạt nhân, người am hiểu về các thể loại dân ca, tuy nhiên số người biết ngày càng ít đi. Bên cạnh đó, các CLB hoạt động đều trên tinh thần tự nguyện, không có kinh phí để duy trì hoạt động mà chủ yếu dựa vào sự nhiệt tình, say mê của nghệ nhân, nghệ sĩ trong cộng đồng.

Trao truyền di sản cho thế hệ trẻ

Tháng 1/2023, Trường Tiểu học Vĩnh Thủy, huyện Vĩnh Linh, tổ chức thành công Ngày hội văn hóa dân gian lần thứ II và ra mắt mô hình trải nghiệm sáng tạo với chủ đề “Quảng Trị - nét đẹp miền dân ca”. Dù quy mô cấp trường nhưng ngày hội đã để lại dấu ấn sâu sắc. Đây cũng là trường học đầu tiên trên địa bàn tỉnh xây dựng được mô hình hoạt động trải nghiệm bài chòi thông qua các làn điệu dân ca cho học sinh một cách bài bản, tạo hứng thú cho học sinh.

Ông Đào Bá Vây (người cầm đàn)- một nghệ nhân khá am hiểu về Hò giã gạo ở thôn Đại An Khê, xã Hải Thượng, huyện Hải Lăng - Ảnh:L.T

Được thành lập từ năm học 2020 - 2021, tuy nhiên, phải đến năm học 2021 - 2022 mô hình mới chính thức đi vào hoạt động với định kỳ sinh hoạt 2 buổi/tuần. Nhà trường thành lập được đội hát dân ca gồm 30 học sinh; đội nhạc cụ gõ dân tộc và đội múa phụ họa.

Dưới sự dẫn dắt của một số nghệ nhân tâm huyết ở CLB Dân ca Sông Hiền cùng với giáo viên phụ trách âm nhạc của nhà trường, đến nay các em học sinh hát thuần thục nhiều làn điệu dân ca Bình Trị Thiên, trong đó có Hò giã gạo; có thể tự tổ chức điều khiển một ván bài chòi thông qua việc sử dụng các làn điệu dân ca.

Đặc biệt, từ nhịp điệu Hò giã gạo, nghệ nhân CLB Sông Hiền và thầy cô giáo của nhà trường đã soạn lời dựa trên những câu chuyện ca ngợi truyền thống anh hùng của quê hương, đất nước hoặc nội dung gần gũi với học sinh để các em dễ dàng sử dụng.

Cô giáo Võ Thị Liên, giáo viên Âm nhạc, Trường Tiểu học Vĩnh Thủy chia sẻ: “Sau một thời gian hướng dẫn nhiệt tình, tận tâm của nghệ nhân CLB Dân ca Sông Hiền thì đến nay, các em đã thông thạo hát dân ca, có thể ca được những lời cổ. Học sinh tham gia hứng thú vì được học sử dụng các làn điệu dân ca một cách sinh động.

Thấy thế hệ con cháu biết hát dân ca, những người cao tuổi trong gia đình rất thích. Cứ đến buổi sinh hoạt là ông bà sắp xếp công việc gia đình, đồng áng để chở các cháu đến trường tập hát và ngồi cả buổi cổ vũ, động viên. Sau gần 3 năm hoạt động, mô hình đã thật sự tạo được môi trường nuôi dưỡng tình cảm của học sinh với âm nhạc dân tộc”.

Mặc dù mang nhiều ý nghĩa nhưng việc đưa dân ca vào trường học thời gian qua vẫn mang tính tự phát, nhỏ lẻ. Đa phần các trường mới dừng lại ở việc nhờ một số nghệ nhân dân gian tập luyện cho học sinh hát dân ca nói chung, Hò giã gạo nói riêng để có tiết mục tham gia hội thi, hội diễn chứ chưa duy trì được hoạt động thường xuyên như Trường Tiểu học Vĩnh Thủy.

Trao đổi vấn đề này, Giám đốc Sở VH,TT&DL Lê Minh Tuấn chia sẻ, sắp tới sở sẽ phối hợp chặt chẽ với Tỉnh đoàn, Sở Giáo dục và Đào tạo để ký kết các văn bản cụ thể về nhiệm vụ bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị di sản nghệ thuật Hò giã gạo trong tuổi trẻ học đường. Cùng với đó, đơn vị sẽ đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá, giáo dục về giá trị di sản văn hóa phi vật thể Hò giã gạo nhằm nâng cao nhận thức của người dân, nhất là thế hệ trẻ.

“Để dân ca nói chung, Hò giã gạo nói riêng vào trường học cần đặt trong bối cảnh nhà trường chứ không nên áp dụng máy móc. Theo tôi, cần gây dựng được tình cảm của học sinh đối với âm nhạc dân tộc để các em thực sự hiểu, yêu các làn điệu dân ca, trong đó có Hò giã gạo”, ông Tuấn cho biết.

Khơi dậy sức sống của Hò giã gạo

Sau khi được Bộ VH,TT&DL đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, Hò giã gạo không còn thuần túy là một phương thức diễn xướng dân gian của người Quảng Trị mà đã trở thành một điểm nhấn văn hóa đặc trưng của tỉnh. Vì thế, nhiệm vụ bảo tồn và phát triển di sản văn hóa phi vật thể này trong cộng đồng được đặt lên hàng đầu.

Trao đổi về vấn đề này, Giám đốc Sở VH,TT&DL Lê Minh Tuấn cho biết, sở đang xây dựng dự thảo đề án Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể “Hò giã gạo ở Quảng Trị” giai đoạn 2024 - 2030 trình UBND tỉnh xem xét, phê duyệt.

Sắp tới, sở sẽ tiến hành khảo sát, đánh giá toàn diện thực trạng về các giá trị văn hóa truyền thống của di sản văn hóa phi vật thể Hò giã gạo trên địa bàn tỉnh Quảng Trị. Phối hợp các địa phương khôi phục, kiện toàn các nhóm (đội), CLB hò giã gạo ở các xã, phường, thị trấn trên địa bàn tỉnh. Xây dựng chính sách hỗ trợ các CLB, nhóm (đội), nghệ nhân Hò giã gạo; vận động và tạo điều kiện để các CLB, nghệ nhân mở các lớp truyền dạy Hò giã gạo tại địa phương nhằm bảo tồn giá trị di sản, đồng thời tạo không gian văn hóa cho du khách, góp phần thúc đẩy phát triển du lịch.

Sự tồn tại, phát triển lên tầm cao mới của Hò giã gạo trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân Quảng Trị hôm nay là minh chứng sinh động cho sức sống trường tồn của dân ca trong lòng người dân. Đặc biệt, với nhịp điệu sôi động, rộn ràng của thể loại dân ca này, Hò giã gạo hôm nay mang dáng dấp, hơi thở của cuộc sống hiện đại, dễ đi vào lòng người thông qua các chủ đề ca ngợi nông thôn mới, phản ánh thói hư tật xấu trong xã hội, phòng chống tệ nạn xã hội, kế hoạch hóa gia đình, an toàn giao thông…

Để bảo tồn, phát huy một cách hiệu quả các làn điệu dân ca nói chung, Hò giã gạo nói riêng, bên cạnh tiếp tục phát huy các giá trị hiện có, từ ý kiến phỏng vấn trong cộng đồng, một số giải pháp được đề xuất là: tìm một không gian diễn xướng mới, phù hợp để Hò giã gạo có thể phát huy (như mời một số nghệ nhân tiêu biểu phục dựng Hò giã gạo nguyên bản trong các dịp trăng sáng, kết hợp với các tour du lịch); lồng ghép với các làn điệu dân ca khác trong các chương trình của lễ hội truyền thống lẫn các festival hiện đại. Chú trọng hơn đến việc sử dụng Hò giã gạo làm chất liệu cho các sáng tác âm nhạc, điện ảnh và chương trình nghệ thuật hiện đại…

Đặc biệt, sự tiếp cận của người dân với công nghệ số hiện nay cũng là cơ hội để đưa Hò giã gạo Quảng Trị lên các kênh youtube, facebook, zalo, viber… nhằm quảng bá, lan tỏa rộng rãi. Thông qua việc quảng bá đó để khơi dậy sức sống vốn có của Hò giã gạo - là di sản văn hóa phi vật thể giàu bản sắc của địa phương, tiếp tục là tài sản chung của mảnh đất, con người Quảng Trị.

Lâm Thanh