Bài chòi, từ hội làng bước ra thế giới

(QT) - Trải qua hàng trăm năm tồn tại, nghệ thuật bài chòi vẫn được dân làng Ngô Xá Tây, xã Triệu Trung, huyện Triệu Phong giữ gìn nguyên vẹn. Càng tự hào hơn khi nghệ thuật bài chòi dân dã của làng Ngô Xá Tây nói riêng và của vùng Trung bộ Việt Nam vừa được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.

Hội Bài chòi đã được dân làng Ngô Xá Tây giữ gìn qua nhiều thế hệ

Sức sống của một hội làng

Năm nay tròn 80 tuổi, cụ ông Hồ Văn Đỉu là một trong những bô lão nặng lòng và tâm huyết với hội bài chòi của làng Ngô Xá Tây. Cụ Đỉu kể, làng mình hình thành cách nay khoảng 600 năm và nghe các bậc đi trước truyền lại cũng như sử làng ghi chép thì nghệ thuật bài chòi du nhập vào làng ít nhất là 300 năm. Trò chơi dân dã này đã in sâu trong tâm thức của biết bao thế hệ người làng từ xa xưa và tình yêu với loại hình nghệ thuật này đến nay vẫn không phai nhạt. Đây cũng được xem là vốn quý, món ăn tinh thần không thể thiếu của làng và không dễ gì mai một theo thời gian. Trong quá trình tồn tại, hội bài chòi cũng có lúc thăng trầm, gián đoạn do chiến tranh. “Hội bài chòi được lưu truyền qua từng năm. Nhưng trong khoảng từ năm 1975 đến 1985, do thời buổi khó khăn sau ngày giải phóng và cũng ảnh hưởng bởi cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc nên bài chòi của làng bị gián đoạn. Sau năm 1985 hội bài chòi mới được phục hồi và duy trì thường niên cho đến nay”, cụ Đỉu nhớ lại. Vốn là người rất am tường về bài chòi, cụ Đỉu không chỉ tích cực tham gia tổ chức, biểu diễn ca xướng hò vè mà ông có công rất lớn trong việc truyền dạy lại những hiểu biết cặn kẽ về bài chòi cho những thế hệ sau của làng cũng như nhiều cán bộ, diễn viên trong ngành văn hóa của huyện, tỉnh. Cụ chỉ thực sự nghỉ chơi bài chòi cách đây vài năm vì sức khỏe không cho phép.

Ở làng Ngô Xá Tây, từ người già đến người trẻ và thậm chí cả trẻ con đều có niềm yêu thích nồng nhiệt với hội bài chòi của làng mình. Chính lẽ đó đã khiến hội bài chòi sống mãi với thời gian, ăn sâu bén rễ trong mỗi nếp nhà. Thường niên, hội bài chòi được tổ chức tại sân đình làng bắt đầu từ ngày 28 tháng Chạp kéo dài cho đến mùng 4 tháng Giêng âm lịch. Cuộc sống ngày càng đổi thay nhưng hội bài chòi vẫn được duy trì. Bắt đầu từ năm 2014, hội bài chòi được phục dựng quy mô lớn hơn và địa điểm được di dời ra một khu đất rộng sát Nhà sinh hoạt cộng đồng của thôn. “Năm nào đến gần tết là bà con háo hức lắm, ai rảnh là lại tự nguyện đến giúp chúng tôi dựng chòi và chuẩn bị mọi thứ cần thiết để tổ chức. Những ngày diễn ra hội bài chòi hầu như mọi người tập trung chơi từ chập tối cho đến khuya. Ai cũng vui và vì thế những ngày tết đến xuân về càng trở nên vui tươi, ý nghĩa hơn”, anh Nguyễn Minh Đức, trưởng thôn Ngô Xá Tây cho biết. Anh Đức cũng là một trong những người trẻ tuổi sớm say mê gia nhập và gắn bó với việc tổ chức hội bài chòi hằng năm của làng. Anh cho biết mình là một trong 15 thành viên chủ chốt của đội bài chòi của làng. Ngoài tham gia điều hành ngày hội, anh còn trực tiếp hò xướng, sắp bài, chia quân bài cho người chơi. “Đến bây giờ niềm đam mê với bài chòi trong tôi vẫn như ngày thơ bé. Tôi cảm thấy tự hào và thật sự đam mê với vốn văn hóa quý của quê mình”, anh Đức nâng niu những quân bài chòi trong tay mình, tâm sự.

Trao truyền cho đời sau

Những ngày sau khi hội bài chòi của làng mình cũng như các làng quê khác ở 9 tỉnh vùng Trung Trung bộ (từ Quảng Bình đến Khánh Hòa) được Văn phòng UNESCO tại Việt Nam trao bằng vinh danh là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại, bà Hồ Thị Linh, (54 tuổi) ở làng Ngô Xá Tây vẫn còn cảm thấy phấn chấn trong lòng. Bà cho biết mình vừa vinh dự được tham gia vào lễ đón nhận bằng vinh danh nghệ thuật bài chòi được tổ chức tại tỉnh Bình Định vào đầu tháng 5 vừa qua. “Thấy tự hào lắm chú à. Bao nhiêu năm chơi bài chòi cũng như mọi người ở làng, tôi đâu ngờ rằng nghệ thuật bài chòi của quê mình lại độc đáo như thế. Cứ nghĩ là trò chơi dân gian bình thường, ngờ đâu một ngày bài chòi ở hội làng mình lại được thế giới biết đến và công nhận di sản phi vật thể đại diện của nhân loại. Người làng ai cũng cảm thấy vinh dự và tự hào vô cùng”, bà Linh bộc bạch. Từ thời còn nhỏ, cũng như bao người làng đam mê những ván bài chòi náo nhiệt, bà Linh cũng thường theo mẹ đến dự hội bài chòi cho đến tận đêm khuya trong những ngày tết đến, xuân về. Bài chòi vì thế cũng ngấm vào máu thịt và trở thành một phần trong đời sống tinh thần của bà. “Tôi mê lắm. Hễ có dịp làng tổ chức hội bài chòi là dù có bận mấy cũng sắp xếp để tham gia cất tiếng vè, hò xướng. Dù hát liên tục nhiều khi cả tuần lễ trong dịp tết đến khản cả giọng vẫn đam mê. Mình vui, mọi người vui là cảm thấy hạnh phúc lắm rồi”, bà Linh nói thêm.

Ông Nguyễn Quân Cử, Trưởng Ban văn hóa xã Triệu Trung, Bí thư Chi bộ thôn Ngô Xá Tây cũng là một người đam mê đặc biệt và tâm huyết sống hết mình với bài chòi. Ông cũng chính là người sáng tác mới tác hầu hết các câu ca, hò vè, thơ đối đáp để phục vụ cho những người hát xướng bài chòi. “Những bài hò, vè xưa để lại dù nhiều nhưng lâu dần cũng khiến người chơi nhàm chán. Mình phải sáng tác ra những bài ca mới, phù hợp với thực tiễn cuộc sống sinh hoạt, sản xuất của bà con nhưng vẫn dựa trên nền của dân ca Bình Trị Thiên như cũ. Cũng nhờ các bài hò, vè mới kết hợp với cũ đã tạo nên không khí cuộc chơi bài chòi trở nên rôm rã, vui tươi. Đến nay riêng hội bài chòi của làng tôi cũng đã có hơn cả trăm bài vè, bài hát xướng. Có một điểm đặc biệt là kiểu hát xướng của bài chòi làng tôi là kiểu hát đố, người chơi cũng phải ước đoán và đi từng nước bài sao cho hợp lý thì mới thắng được. Chính những điểm hay, độc đáo và có phần khó vậy nên càng tạo hứng thú cho người chơi”, ông Cử nói.

Theo ông Cử, mỗi năm tổ chức hội bài chòi hầu như “thu không bù đủ chi” nhưng làng luôn cố gắng hết sức để hội được diễn ra. Để hội diễn ra thuận lợi, hàng năm chi bộ thôn luân phiên giao cho các tổ chức đoàn thể thôn đứng ra tổ chức. “Bài chòi được tổ chức vào dịp tết không chỉ là lưu giữ nét văn hóa của làng mà còn góp phần giữ gìn an ninh trật tự, hạn chế người dân tham gia cờ bạc, uống rượu bia. Hội bài chòi ở làng Ngô Xá Tây đã kết nối được dân làng, tạo được sân chơi đậm chất văn hóa đặc sắc... Nhưng những người tổ chức chúng tôi cũng luôn trăn trở là thời gian tới ngành văn hóa cấp trên cần có sự hỗ trợ về kinh phí để làng tổ chức hội bài chòi được quy củ và trang trọng hơn”, ông Cử giải bày.

Đức Việt - Thảo Ngân