“Sứ trình thi tập” và hành trình trở về

Gần 230 năm “lưu lạc” trong văn đàn với phần tên tác giả khuyết danh, thậm chí có lúc nhầm lẫn của Phan Thanh Giản hay Nguyễn Đề, mãi đến năm 2023, nhờ sự nỗ lực của GS. Trần Ích Nguyên (Đại học Quốc lập Thành Công, Đài Loan) và cộng sự, tập thơ “Sứ trình thi tập” của Phó Đốc học Quốc Tử Giám Nguyễn Thế Trực đã được trả lại tên của chính chủ. Đầu tháng 7 vừa qua, tập thơ trở về với một diện mạo mới qua cuốn sách “Danh nhân Nguyễn Thế Trực và Sứ trình thi tập” phiên bản tiếng Việt, như một sự tri ân của hậu thế dành cho bậc tiền nhân.

Cuốn sách “Danh nhân Nguyễn Thế Trực và Sứ trình thi tập” - Ảnh: M.N

Ngày giỗ Tổ của dòng họ Nguyễn Thế (làng Lộc An, xã An Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình (cũ), nay là xã Lệ Thủy, tỉnh Quảng Trị) năm nay dường như đông con cháu về dự hơn và không khí thêm phần linh thiêng, xúc động. Dịp này, hậu duệ dòng họ đã tổ chức lễ ra mắt cuốn sách “Danh nhân Nguyễn Thế Trực và Sứ trình thi tập” (do Nhà xuất bản Đại học Sư phạm ấn hành vào tháng 7/2025) để con cháu đời sau hiểu rõ công trạng của cha ông, lan tỏa tinh thần hiếu học, yêu nước, yêu quê hương.

Trưởng họ Nguyễn Thế, Tiến sĩ Sử học Nguyễn Thế Hoàn cho biết: “Nguyễn Thế Trực (1745 - 1807) còn có tên khác là Nguyễn Viết Trực là ông tổ đời thứ 8 của dòng họ Nguyễn Thế, làng Lộc An. Là con cháu hậu duệ, chúng tôi vô cùng tự hào về phẩm chất cũng như sự đóng góp của ông cho quê hương, đất nước. Ông thực sự là một tấm gương tận trung với vua, tận hiến cho đất nước, phụng sự hết mình cho cả ba triều đại (Chúa Nguyễn - Tây Sơn - Nguyễn).

“Sứ trình thi tập” (năm 1793) của Nguyễn Thế Trực được đánh giá là một trong những tác phẩm thơ văn đi sứ tiêu biểu của Việt Nam thời kỳ này. Dẫu vậy, số phận của tập thơ rất đặc biệt với nhiều nghi vấn tồn tại xung quanh tác giả thật sự, dẫn đến sự dè dặt trong quá trình nghiên cứu, khai thác giá trị của tập thơ. Câu chuyện tìm lại tác giả cho “Sứ trình thi tập” là cả một quá trình dài đầy nỗ lực của GS. Trần Ích Nguyên và cộng sự, cùng mối cơ duyên với TS.Trần Thị Xuân (Đại học Hamburg, Đức), TS. Nguyễn Thị Tâm Hạnh (Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam tại TP. Huế).

Tháng 7/2023, GS. Trần Ích Nguyên cùng cộng sự đã đến Lệ Thủy (cũ) thăm mộ danh nhân Nguyễn Thế Trực và trao bản sao “Sứ trình thi tập” cho Trưởng họ Nguyễn Thế - TS. Nguyễn Thế Hoàn. Tháng 7/2024, cuốn sách “Sứ trình thi tập của Nguyễn Thế Trực cùng sử liệu gia tộc” do GS. Trần Ích Nguyên chủ biên đã được Lạc Học thư cục ấn hành tại Đài Loan.

Và trong dịp giỗ Tổ năm 2024, cuốn sách được các cộng sự của giáo sư kính dâng cho hương hồn tổ tiên dòng họ Nguyễn Thế và danh nhân Nguyễn Thế Trực. Tuy nhiên, “Sứ trình thi tập” là tác phẩm chữ Hán, nếu như không có bản dịch tiếng Việt chuẩn xác thì sẽ rất khó để có thể hiểu được phẩm giá, tư tưởng của vị sứ thần thời Tây Sơn.

Cuốn “Danh nhân Nguyễn Thế Trực và Sứ trình thi tập” do GS. Trần Ích Nguyên chủ biên, TS. Lê Phương Duy và TS. Phan Thị Thu Hiền dịch chú, PGS.TS Trần Thị Băng Thanh giới thiệu và hiệu đính. Hậu duệ dòng họ Nguyễn Thế cùng dịch giả Hàn Vu Thủy và Trần Lê Văn dịch thơ. Phần phụ lục là bản sao “Sứ trình thi tập” ký hiệu A.1123, hiện lưu trữ tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm nhằm cung cấp tư liệu cho các nhà nghiên cứu.

Có thể nói, đây là công trình hợp tác rất ý nghĩa không chỉ giữa những nhà nghiên cứu trong nước, mà cả nước ngoài, mở ra một hướng đi mới trong liên kết, hợp tác về nghiên cứu văn học nói riêng, các ngành khoa học, xã hội nhân văn nói chung. Và phải nhắc đến sự hỗ trợ tích cực, đồng hành về cả tinh thần và tài chính của dòng họ Nguyễn Thế trong hành trình đưa di sản của tiền nhân về với quê hương, thể hiện trách nhiệm và tình cảm đối với tổ tiên.

Theo nhận định của PGS. TS Trần Thị Băng Thanh trong lời giới thiệu cuốn sách, phát hiện của GS. Trần Ích Nguyên đã cung cấp cho văn học sử, giới nghiên cứu và độc giả một “gương mặt mới” trong dòng thơ đi sứ thời Tây Sơn. Tuy tập thơ có số lượng thơ không nhiều, nhưng đã góp thêm một tiếng thơ riêng vào thành tựu văn học Tây Sơn. Qua đó lưu giữ những dữ liệu góp phần cho việc nghiên cứu quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc thời Tây Sơn, trong khi sử liệu về thời kỳ này rất thiếu.

Còn theo hậu duệ của dòng họ Nguyễn Thế - nhà báo Nguyễn Thế Thịnh, nguyên Trưởng văn phòng đại diện Báo Thanh Niên tại miền Trung, cuốn sách “Danh nhân Nguyễn Thế Trực và Sứ trình thi tập” sẽ giúp các bạn trẻ học hỏi được nhiều điều từ chính cuộc đời của danh nhân và những tác phẩm thơ của ông. Học ở ông, một con người làm quan qua cả ba triều đại đều được trọng dụng, tài giỏi, khoan hòa, chính trực... Và không ít bài thơ từ “Sứ trình thi tập” đã minh chứng cho tình yêu quê hương, đất nước của danh nhân Nguyễn Thế Trực, bởi trên hành trình đi sứ xa xôi, ông vẫn luôn đau đáu hướng về quê nhà. Những câu chuyện đó tiếp tục được nhà báo Nguyễn Thế Thịnh gửi gắm đến các bạn trẻ tại các lớp học báo chí - truyền thông mà ông là giảng viên thỉnh giảng.

Mai Nhân